Veel is de afgelopen weken gespeculeerd over de werkelijke drijfveren van Vladimir Poetin om zijn buurland binnen te vallen. Het officiële Russische verhaal is duidelijk: de Verenigde Staten en Europa hebben zich niet aan hun afspraken gehouden. De Europese Unie en de NAVO rukken te dicht op naar de grenzen van Rusland. Moskou voelt zich bedreigd en heeft zijn rode lijnen meer dan eens duidelijk gemaakt. Het Westen is daar doelbewust overheen gegaan en moet nu de consequenties onder ogen zien.

Anderen houden het op brute machtshonger van de Russische president. Hij zou zichzelf als de nieuwe ‘tsaar’ zien en is er alleen maar op uit zijn territorium zoveel mogelijk te vergroten. Daarbij schuwt hij geen enkel middel, zoals de oorlog in Oekraïne inmiddels ruimschoots heeft laten zien.

Poetin zelf heeft in de loop der tijd ook de nodige aanwijzingen over zijn beweegredenen gegeven. In diverse toespraken roemde hij de gloriedagen van het Russische Rijk van weleer. De val van de Sovjet-Unie is volgens hem de grootste ramp van de twintigste eeuw.

Toch ligt er volgens prof. Evert van der Zweerde, hoogleraar politieke en sociale filosofie aan de Radboud Universiteit in Nijmegen, niet één vastomlijnd denkkader ten grondslag aan het handelen van het Russische staatshoofd.

„Ik geloof niet in het Poetinisme, als een soort expliciete ideologie die Poetin en consorten hanteren. Zijn gedachtegoed bestaat veel meer uit wat ik noem ”ideologenen”, elementen die hij vanuit diverse bronnen samenraapt en waarvan hij weet dat ze bij mensen aanslaan en een snaar raken.”

Ware christendom

Als eerste noemt de wetenschapper, die zich al veertig jaar met Rusland bezighoudt en er al tientallen keren is geweest, het element van de religieus-historische missie die Poetin zegt uit te voeren. „De termen daarvoor ontleent hij onder anderen aan Dostojevski. Rusland moet het christendom herenigen en de mensheid redden, als onderdeel van een goddelijk plan. Nu betekent dat vooral het beschermen van het ware christendom, in de ogen van Poetin het Russisch-orthodoxe geloof.”

Tegelijkertijd benadrukt Van der Zweerde dat het lastig is om vast te stellen of Poetin hier nu écht in gelooft. „Hij is zeker geen platte opportunist. Maar hij heeft ook heel goed in de gaten wat hij op welke plaats moet zeggen. Daar speelt hij handig op in. Hoewel hij zich in Oekraïne nogal heeft vergist. Want de bevolking ziet de Russen bepaald niet als hun bevrijders, zoals Poetin in eigen land doet voorkomen. De vraag is dan ook of hij met dat argument intern wegkomt.”

De Nijmeegse wetenschapper wijst ook op het gevaar dat we in Nederland te snel met een „calvinistische of postreformatorische bril” naar het handelen van Poetin kijken. „Wij zijn in hoge mate gewend om naar oprechte overtuigingen te kijken. We gaan in gesprek met ons geweten, en uiteindelijk met God. In de orthodoxie ligt dat heel anders. Daar draait het om de term ”slava” – glorie: wat is de juiste manier om God te eren. In tegenstelling tot het calvinisme, waar de doctrine en de leer een belangrijke rol spelen. Bij orthodoxen gaat het veel meer om wat je doet.”

„Wij hebben de neiging veel meer aan gewetensonderzoek te doen, hebben een soort obsessie met gerechtigheid”, vervolgt de hoogleraar. „In Rusland ligt dat heel anders. Wat kan ik op welke plek zeggen?, vraagt men zich daar af. Dat duiden wij al snel als spreken met twee monden. Poetin en de Russisch-orthodoxe patriarch Kirill denken: Waar resoneren mijn woorden? Waar gaan de juiste belletjes rinkelen?”

Kunnen wij als westerlingen de Russische ziel wel doorgronden?

„Ik denk dat we dat niet eens moeten proberen. We kunnen ook niet in het hoofd van Poetin kijken. Toch zijn er wel wat hoofdlijnen te trekken. In algemene zin –en dan kom ik weer terug bij Dostojevski– is de natie niet wat die natie van zichzelf denkt, maar wat God van die natie denkt in het licht van de eeuwigheid. Met andere woorden: wat is Ruslands bestemming?”

En wat is die bestemming?

„In de eerste plaats is de gedachte dat Rusland een cruciale rol speelt in het voorbereiden van de mensheid op het einde der tijden en de komst van de Messias. Rusland wordt ook gezien als de leidende kracht achter de Euraziatische beschaving en heeft tot taak Europa en Azië te verbinden. In de derde plaats is er natuurlijk het idee van het heroprichten van Groot-Rusland. Ik denk dat het laatste op dit moment overheerst.”

Hoe plausibel zijn de directe beweegredenen van Poetin om Oekraïne binnen te vallen?

„Ik noem een paar elementen, die elk ook hun eigen tegenargumenten hebben. Poetin meent oprecht dat het uiteenvallen van de Sovjet-Unie een catastrofe was: groter dan de Shoah en het Stalinisme. Los van de goelags en de onderdrukking, vormde de Sovjet-Unie een grote, geïntegreerde economische ruimte. Het uiteenvallen daarvan heeft veel kapot gemaakt en tot grote armoede geleid, vooral in Rusland zelf.

In de tweede plaats is het niet absurd om te stellen dat West-Europa er ook wel heel snel bij was om naar het oosten uit te breiden. Er zijn landen aan de haren bijgesleept, terwijl ze absoluut niet aan de EU-voorwaarden voldeden. Dat zag Moskou allemaal gebeuren en het kon er niets tegen doen. Nu is de gedachte: we zijn weer sterk en we zullen er alles aan doen om nog erger te voorkomen.

In de derde plaats moeten we niet vergeten dat de Krim alleen door een historisch toeval bij Oekraïne is gevoegd.

Laat ik ook meteen helder zijn: dat alles rechtvaardigt op geen enkele manier de oorlog zoals die nu wordt gevoerd.”

En als die oorlog in Oekraïne nu op een mislukking uitloopt: wat betekent dat voor het narratief van Poetin?

„Dat is natuurlijk op zijn minst een stevige domper. Maar er zijn alternatieve scenario’s. Poetin kan de blik meer op Azië richten en daar naar uitbreiding zoeken. Dan komen landen als Kazachstan, Oezbekistan en andere voormalige Sovjetrepublieken in beeld.”

Is er voor Poetin nog een uitweg uit de oorlog in Oekraïne zonder gezichtsverlies?

„Als het waar is wat analisten zeggen, dat het offensief fors tegenvalt en de tegenstand veel sterker is dan verwacht, dan zal Poetin zijn narratief moeten bijstellen. Want hij zal toch met iets van een overwinning moeten thuiskomen. Hij zou kunnen zeggen: Het was ons altijd om de zuidflank begonnen: de directe toegang van de Krim tot Rusland. Dat hebben we dan mooi voor elkaar gekregen. Helaas voor de Oekraïners zagen ze ons niet als bevrijders, maar dat is hún fout.”

Kan hij dat thuis verdedigen?

„Daar heeft hij wel een groot probleem. Veel Russen hebben wel degelijk door wat er aan de hand is. Er komen straks soldaten terug met een verhaal. Er zijn ontzettend veel familiebanden met Oekraïne. De beelden van de verwoestingen en slachtoffers liegen niet.”