Het verhaal ging als een lopend vuurtje de wereld door. Op het piepkleine Slangeneiland in de Zwarte Zee weigeren dertien Oekraïense grenswachten zich eind februari over te geven aan de bemanning van een Russisch oorlogsschip. De Oekraïeners slingeren een verwensing naar het hoofd van de Russen, zo is op een geluidsfragment te horen.

„Bij de verdediging van het eiland stierven al onze grenswachten een heroïsche dood”, sprak de Oekraïense president Zelenski in een videoboodschap het land toe. „Ze gaven zich niet over. Ze zullen postuum worden geëerd als held van Oekraïne.”

Maar klopt het verhaal dat de dertien Oekraïners stierven voor volk en vaderland? Daar lijkt het niet op. Later berichtte de Oekraïense marine dat de grenswachten nog leven en gevangen zijn genomen door de Russische strijdkrachten.

„Typisch een voorbeeld van een heldenverhaal in oorlogstijd waar je je vraagtekens bij kunt zetten”, reageert Alexander Pleijter. Hij is mede-oprichter van Nieuwscheckers, een initiatief van de opleiding Journalistiek en Nieuwe Media van de Universiteit Leiden. „Je moet niet uitsluiten dat de Oekraïense president Zelenski met het verhaal over gestorven grenswachten het moreel binnen zijn eigen bevolking wilde opvijzelen. Zo’n heldenverhaal zet het beeld neer van standvastige Oekraïners die hun leven geven voor hun vaderland.”

Kinderhospitaal

Wat is waarheid? Tegenstrijdige verhalen buitelen sinds de invasie van Rusland in Oekraïne over elkaar heen. Een bombardement woensdag op een kinderhospitaal in de Oekraïense stad Marioepol leidde in Oekraïne het Westen tot geschokte reacties. „Een gruweldaad”, twitterde president Zelenski. „Er liggen kinderen onder het puin.” De Engelse premier Boris Johnson twitterde: „Er zijn maar weinig dingen die meer verdorven zijn dan aanvallen op de kwetsbaren en weerlozen.”

Rusland tapte donderdag uit een heel ander vaatje. Dmitry Polyansliy, tweede man van de Russische VN-delegatie, noemt het „nepnieuws” dat de aanval gericht was op onschuldige burgers in het ziekenhuis. Hij beweert dat „radicalen” het hospitaal gebruikten voor militaire doeleinden.

Amerika waarschuwde deze week voor „Russische complottheorieën” rond de inzet van chemische of biologische wapens. Het Russische verwijt dat Amerika Oekraïne ondersteuning biedt bij een „militair biologisch programma” is een „valse bewering”, fulmineerde het Witte Huis. Rusland verspreidt die leugen, zo beklemtoont Amerika, om zo een voorwendsel te hebben zelf chemische wapens in te zetten tegen Oekraïne.

Argwaan

In oorlogstijd doen burgers en media er goed aan beweringen van strijdende partijen met een gezonde dosis argwaan te beoordelen, benadrukt Alexander Pleijter, universitair docent journalistiek. Bijvoorbeeld als het gaat over cijfers die autoriteiten vrijgeven over het aantal gesneuvelde militairen aan vijandelijke zijde. „Propaganda behoort tot de munitie van beide partijen. Daar kun je vergif op innemen. Strijdende partijen proberen zichzelf zo mooi mogelijk af te schilderen, en de vijand zo slecht mogelijk.”

Hoe betrouwbaar zijn oorlogstijd berichten en beelden op (sociale) media? Zijn video’s gemanipuleerd en worden ze in de juiste context geplaatst? Over dat soort vraagstukken buigen de speurders van Nieuwscheckers zich.

Over welk bericht uit oorlogsgebied hebt u zelf flinke twijfel?

Pleijter: „Het verhaal gaat dat Rusland een mobiel crematorium inzet om de lichamen van eigen omgekomen soldaten in te verbranden. Daarmee zouden de Russen willen voorkomen dat er lijkzakken met gesneuvelde Russische militairen naar nabestaanden moeten worden gebracht, met alle onrust die dat teweeg zou brengen.

Ik neem dat verhaal over zo’n crematorium met een korreltje zout. Er is geen bewijs voor én dit soort verhalen dook in het verleden in andere context vaker op.

Berucht zijn zogenaamde beelden van Iraakse soldaten die na hun inval in Koeweit baby’s uit hun couveuses haalden en op de grond gooiden. Achteraf bleek dat die beelden door Amerikanen in elkaar waren gezet. Een pr-stunt, bedoeld om de Irakese strijdkrachten zo donker mogelijk af te schilderen.”

Lijkzakken

Meer dan eens duikt in de oorlog in Oekraïne bestaand filmmateriaal op dat kennelijk bedoeld is om kijkers op het verkeerde been te zetten, al dan niet bewust. Zo berichtte de NOS woensdag over een tweet van Emine Dzhaparova, de Oekraïense onderminister van Buitenlandse Zaken. Bij haar bericht over een Russisch bombardement op een bakkerij nabij Kiev plaatste de politica een foto uit 2016 van een luchtaanval op een Syrisch dorp.

Recent verschenen er op internet beelden van lijkzakken op een Oekraïens plein, zegt Pleijter. „Het zou dan om oorlogsslachtoffers gaan. In werkelijkheid betrof het oude videobeelden van een klimaatdemonstratie. Acteurs gingen destijds in lijkzakken liggen, om zo te symboliseren dat het klimaat ten dode is opgeschreven, als de wereld niet snel in actie komt.”

Vaak is het lastig de bron van dat soort misleidende beelden te achterhalen, geeft Pleijter aan. „Dit soort video’s worden nogal een geplaatst op anonieme accounts. Brein daarachter hoeft niet per se een land te zijn. Zo’n actie kan ook een kwajongensstreek zijn.”

Het onderzoekscollectief Bellingcat, dat onder meer digitaal speurwerk verrichtte naar de MH17-ramp, meldde recent dat van Russische zijde oorlogsvideo’s lijken te worden gemanipuleerd. De beelden „lijken flagrante pogingen tot desinformatie”, stelt Bellingcat.

Zo zouden pro-Russische separatisten hebben gerommeld in een video over vermeende Oekraïense saboteurs van chloorcontainers. De beelden zouden al dagen voor het vermeende sabotage-incident zijn opgenomen. Er zouden explosiegeluiden van jaren geleden in de video zijn geplakt.

Poetin verbiedt media in eigen land het woord oorlog te gebruiken. Intussen vertrekken westerse journalisten uit vrees voor jarenlange celstraffen. Hoe taxeert u dat?

„Poetin doet er al jaren alles aan om de pers in het gareel te houden. Het Russische volk krijgt via de staatsmedia een totaal ander beeld mee van de oorlog in Oekraïne. Onafhankelijke journalistiek wordt steeds schaarser in Rusland, zeker nu westerse verslaggevers het land worden uitgejaagd. Dat is ernstig. Het is van het grootste belang dat journalisten ter plekke kunnen volgen wat er gaande is in dat land.”

De Oekraïense president Zelenski twitterde onlangs na een gesprek met Rutte dat Nederland de toetreding van Oekraïne tot de Europese Unie steunt. Premier Rutte zei dat die uitleg van Zelenski niet klopt.

Burgers kunnen denken: Zelenski neemt het niet al te nauw met de waarheid?

„Ik kan me die reactie wel voorstellen. In dit geval vertelt Zelenski denk ik geen keiharde leugen. Ik weet natuurlijk niet wat hij met Rutte precies heeft besproken. Feit is wel dat Rutte in de oorlog met Oekraïne de zijde kiest van Zelenski.”

Zelenski werkte voorheen als komiek en lijkt erin te slagen om met krachtige boodschappen het Oekraïense volk te mobiliseren. Begin deze week vertelde hij in een selfie-video: „Maandag is altijd een zware dag. Ons land is in oorlog. Dus nu is het elke dag maandag.”

Is Zelenski beter dan Poetin in staat om onder zijn volk een gevoel van kameraadschappelijkheid te bewerkstelligen?

Pleijter: „Zelenski ontpopt zich voor eigen volk en de internationale wereld tot een leider die niet bang is. Het spreekt tot de verbeelding hoe hij in legergroene kleding uitstraalt: Ik ga voorop in de strijd. Het valt me op dat westerse media vrijwel uitsluitend positief over hem berichten. Hij wordt voorgesteld als de redder des vaderlands.”

Olena Zelenski, de vrouw van de Oekraïense president, richtte zich deze week in een open brief tot de wereld. Ze noemt de Russische invasie „massamoord” en maakte het drama persoonlijk. Zo meldde ze: „De achtjarige Alice stierf in de straten van Okhtirka terwijl haar grootvader haar probeerde te beschermen.”

Is het strategisch verstandig dat de vrouw van de president zich mengt in de strijd?

„Dat denk ik wel. Persoonlijke verhalen doen het altijd goed. Ook foto’s kunnen van grote invloed zijn op de publieke opinie. Denk aan de recente foto van lijken van leden van een jong Oekraïens gezin op straat. In 2015 veroorzaakte een foto van verdronken Syrisch jongetje op een Turks strand voor veel commotie. Dat leidde ertoe dat er meer bereidheid in westerse landen kwam om vluchtelingen op te nemen. Het is verstandig om kritisch te blijven over dat soort foto’s. Je moet niet uitsluiten dat foto’s in scène zijn gezet.”

Hoe kunnen burgers aan betrouwbare informatie komen in tijden van oorlog?

„Mijn stelregel is: neem gevestigde media serieus. Journalisten van die media zijn erin getraind informatie te checken. Vertrouw niet te snel op allerlei video’s die via sociale media, zoals Twitter en Tik Tok voorbijkomen.”