„We zijn het gewoon allemaal zat”, klonk het deze week uit de mond van een Franse demonstrant, doelend op de coronamaatregelen en met name de vaccinatiepas. Het is ongenoegen dat onder het pandemie-vermoeide publiek in Europa alleen maar toeneemt, signaleert Richard Youngs. „Een deel van mensen die nu de straat opgaat, accepteerde aanvankelijk nog wel beperkingen. Maar er treedt steeds meer frustratie op.”

Voeren landen strengere maatregelen in? Dan speelt logischerwijs ook de onvrede onder deze groep op. Dat bleek eind vorig jaar opnieuw toen diverse overheden vanwege de omikronvariant de teugels aantrokken. Met grote onrust en protesten als gevolg.

Toch vallen de wijdverbreide protesten die Europa in de afgelopen twee jaar telde daarmee slechts deels te verklaren, zegt Youngs. Hij is verbonden aan de denktank Carnegie en volgt de demonstraties op het continent op de voet. Samen met zijn team houdt hij al vijf jaar wereldwijd protesten bij. Uit waarnemingen van Youngs blijkt dat de ernst van de coronasituatie of de zwaarte van het maatregelenpakket niet per definitie de omvang van de tegenstand bepaalt.

Bezorgde burgers

De sleutel om te begrijpen waarom en waar protesten ontstaan, ligt in twee factoren, zegt hij. Een daarvan is de aanwezigheid van populistische partijen en daarmee politieke onvrede. In landen waar extreemrechtse of populistische partijen het al goed deden, was het protest behoorlijk groot, verklaart Youngs. Volgens de onderzoeker gebruiken deze groepen de pandemie voor hun eigen agenda.

Demonstraties in de Oostenrijkse hoofdstad Wenen telden geregeld tienduizenden mensen. De bijeenkomsten werden georganiseerd door de uiterst-rechtse Vrijheidspartij, de op twee na grootste politieke partij in Oostenrijk, en de vorig jaar opgerichte MFG-partij, die fel gekant is tegen de coronamaatregelen.

Duitsland is een ander voorbeeld. In de oostelijke deelstaat Saksen vonden vorige maand volgens schattingen van de politie zo’n 200 demonstraties per week plaats die in totaal circa 50.000 mensen trokken. Tegen de Washington Post noemde het hoofd van de inlichtingendienst van de deelstaat de rechts-extremistische beweging Free Saxons een „mobilisatiemachine” van protesten in de staat en daarbuiten.

Ondanks dat rechtse groepen geregeld een leidende rol spelen in protesten, is het deelnemersveld divers, zegt Youngs. Van bezorgde burgers met steekhoudende bezwaren over de economische gevolgen tot fanatieke complotdenkers. „Er zijn gevallen waar uiterst links tot uiterst rechts vertegenwoordigd was in hetzelfde protest, en alle smaken daartussen.”

Wantrouwen

Wat veel van deze demonstranten delen, is wantrouwen ten opzichte van de overheid: de tweede factor die volgens Youngs bepalend is voor de protesten. Zonder de Scandinavische landen te willen idealiseren, kenden ze over het algemeen een bevolking met meer vertrouwen in de autoriteiten, zegt hij. Dat is terug te zien in de mate van protest in de noordelijke regio. Landen als Italië en Frankrijk hebben juist met veel meer wantrouwen te kampen.

De coronaprotesten zijn volgens de onderzoeker een uiting van al langer bestaand maatschappelijk ongenoegen en wantrouwen dat met het beëindigen van de maatregelen niet zal worden weggenomen. Al zo’n zeven à acht jaar voor de pandemie was er een stijging van het aantal protesten te zien, van allerlei aard. De coronaprotesten maken onderdeel uit van een grotere trend, zegt de onderzoeker. „Over het algemeen zijn de demonstranten gefrustreerd over hoe het systeem werkt. Covid-19 versterkt die frustraties.”

Youngs wijst er bovendien op dat veel protesten meer inhouden dan weerzin tegen coronamaatregelen. In Frankrijk hebben veel demonstranten banden met de protestbeweging van de gele hesjes uit 2018 en 2019.

De ontevreden burgers willen „een nieuwe manier vinden om hun algemene ongenoegen te uiten”, vertelde een protestorganisator tegen persbureau AFP. Bij een recente demonstratie in de Franse hoofdstad keerden de betogers zich niet alleen tegen de vaccinatiepas, maar ook tegen Macrons economische beleid, zoals pensioen- en werkloosheidshervormingen.

Tragisch

De Carnegiedeskundige houdt zelfs rekening met meer protesten nadat de coronamaatregelen zijn opgeheven. Met name na de pandemie zullen de economische gevolgen het zwaarst gevoeld worden, zegt hij. „Veel overheden hebben bedrijven steun geboden om door de crisis te komen. Als de restricties worden opgeheven, en de noodhulp opdroogt, is dat het moment dat de mensen de economische het zwaarst getroffen worden. Dat kan weer aanleiding tot onrust zijn.”

Een gebrek aan vertrouwen in de overheid en in elkaar hangt sterk samen met een hoger aantal corona-infecties in een land. Dat blijkt uit een nieuwe studie die onlangs in het gerenommeerde medische tijdschrift The Lancet is gepubliceerd. De onderzoekers geven aan dat het belangrijk is dat autoriteiten werken aan het vergroten van het vertrouwen van de bevolking om toekomstige ziektes en pandemieën te bestrijden.

Ook Youngs benadrukt dat overheden hard zullen moeten werken om het wantrouwen bij burgers weg te nemen. De onderzoeker noemt het een „tragisch gevolg” van de coronacrisis, met grote consequenties als het herstel van vertrouwen uitblijft. „Als burgers geen vertrouwen hebben in overheid, maakt dat het nog moeilijker om noodsituaties aan te pakken. Met als gevolg dat mensen het leven verliezen. Dat is geen abstract theoretisch debat, maar werkelijkheid.”