”De ex-zoon” is een opvallende titel, vindt Sasja Filipenko zelf. „Ex-vrouw of ex-man kennen we. Maar ex-zoon niet. Je bent altijd immers iemands zoon.” Net als de hoofdpersoon in zijn boek voelt Filipenko zich een ex-zoon van Wit-Rusland. De schrijver is een uitgesproken tegenstander van president Aleksandr Loekasjenko en vluchtte het land uit. „In Rusland zeg je: „Je bent een zoon van het land.” Maar mijn land heeft mij niet nodig. Wit-Rusland is een project van Loekasjenko.”

Neem de migrantencrisis aan de Pools-Wit-Russische grens. Over de hoofden van migranten en van de Wit-Russen speelt Loekasjenko zijn eigen machtsspel. Wit-Rusland spoort migranten uit het Midden-Oosten aan om een vliegticket naar Minsk te kopen. Van daaruit kunnen ze eenvoudig de Europese Unie binnenkomen, krijgen de migranten te horen. Eenmaal in de Wit-Russische hoofdstad vervolgen ze hun weg naar de grens met EU-lidstaat Polen. In het grensgebied worden ze door Wit-Russische soldaten naar Polen gestuurd, maar de Poolse grensbewaking houdt hen tegen.

Net als Filipenko krijgen de Wit-Russen in zijn land via sociale media de grimmige beelden te zien van vluchtelingen die gevangenzitten tussen soldaten, prikkeldraad en militaire voertuigen in hun poging de Europese Unie binnen te komen. Maar de Wit-Russische bevolking zwijgt. „Dit is Loekasjenko’s oorlog, zijn conflict met de EU. Wit-Russen kunnen er niet tegen protesteren, anders belanden ze in de gevangenis”, vertelt Filipenko op het Amsterdamse kantoor van Meridiaan Uitgevers. De schrijver –hij heeft vijf romans op zijn conto staan– is in Nederland om ”De ex-zoon” te promoten.

„Loekasjenko valt de EU aan, want hij is uit op wraak. Haal de sancties weg, dan stop ik met de migranten, is zijn boodschap. Hij voelt zich gesterkt door dekking uit Rusland. Loekasjenko is als een kleine hond die keft naast een grote hond.”

Filipenko sluit niet uit dat Loekasjenko zelfs uit is op een oorlog met de EU om die aan te grijpen om de repressie in eigen land te verhogen. „Hij probeert op alle mogelijke manieren aan de macht te blijven. Dit is een van die manieren. We weten niet wat hij precies wil. Het is moeilijk om in zijn hoofd te kijken.”

Vooruitziend

Een dag na het interview wordt duidelijk wat Minsk én bondgenoot Moskou in ieder geval willen. Brussel, zegt de Russische minister Sergej Lavrov van Buitenlandse Zaken, moet met geld over de brug komen voor Wit-Rusland. Net als toen de Turkse president Recep Erdogan bij de Turkije-deal in 2016 miljarden euro’s kreeg om de stroom vluchtelingen naar het Europese continent te stoppen.

Ruim een jaar geleden was Filipenko nog hoopvol over een Wit-Rusland zonder Loekasjenko, die sinds 1994 aan de macht is. Hij nam deel aan de protesten tegen de dictator, nadat die in augustus vorig jaar de presidentsverkiezingen op frauduleuze wijze had gewonnen. Daarna volgde Loekasjenko’s repressie: arrestaties, huiszoekingen, martelingen, doden, kritische media gingen op zwart, oppositieleiders en journalisten vluchtten het land uit of belandden in de cel. De EU reageerde met sancties tegen Wit-Rusland.

Filipenko (37) –kuif, gekleurde sokken– is niet verrast over de repressie. Hij staat soms op van tafel om zijn gedachten de ruimte te geven. Gedachten die in 2014 leidden tot zijn roman ”De ex-zoon”. Het boek gaat over de 16-jarige Frantsisk, die in Minsk in coma raakt en na tien jaar ontwaakt. Hij ziet dat zijn land amper is veranderd en tot zijn frustratie zit dezelfde autoritaire leider nog steeds op zijn troon.

Bij de lezer dringt zich het beeld van het afgelopen jaar op. Het boek is als een metafoor voor deze periode. Filipenko schrijft over een grootschalig protest tegen de president waar uit alle hoeken en gaten van Minsk mensen op afkomen. Zo kwam een protest vorig jaar in oktober ook tot stand. Opeens doken de Wit-Russen in Minsk op uit zijstraten om op een kruispunt samen te drommen tot een menigte van 50.000 mensen, die vreedzaam zingend en met vlaggen zwaaiend door de straten van de hoofdstad liep. Er zijn meer parallellen tussen het boek en de realiteit: de huiszoekingen, de angst onder de Wit-Russische bevolking, inwoners die het land verlaten.

Hoe heeft hij dit scenario zeven jaar geleden zo precies kunnen voorzien? „Het is niet moeilijk om de toekomst te voorspellen. Er verandert niks in Wit-Rusland. In mijn boek beschrijf ik een scène waarin kinderen agent en demonstrant spelen. Liberalen en de oppositie zeiden tegen mij: „Dit moet je niet opschrijven. Dit gebeurt niet in Wit-Rusland. Dit is niet de waarheid.” Nu zie je op internet filmpjes van kinderen die een arrestatie bij een demonstratie naspelen. Voor mij was het duidelijk welke kant mijn land op ging. Dat kun je zien als je het land objectief bekijkt, je ogen niet sluit en niet gelooft dat alles beter wordt. Uit een dictatuur komt niks goeds.”

Sjaal

Als student vertrok Filipenko op 21-jarige leeftijd naar Rusland toen de autoriteiten zijn universiteit sloten. Hij bracht sindsdien alleen een bezoek aan Wit-Rusland om zijn familie en vrienden te zien. Momenteel woont hij in Duitsland. Eén voet op Wit-Russische of Russische bodem en hij vreest te worden gearresteerd. Hij is een bekende schrijver in Wit-Rusland en presenteerde ook een programma voor een Russisch oppositioneel internetkanaal. Zijn boeken zijn niet zichtbaar in Wit-Russische winkels. Je moet er bij het winkelpersoneel naar vragen. ”De ex-zoon” won evenwel een prestigieuze Russische prijs.

Loekasjenko’s repressie heeft de protesten gedoofd. Maar zijn vrees voor de oppositie blijft. Wie met rood-witte kleuren op straat verschijnt, riskeert een arrestatie. Rood-wit is de kleur van de Wit-Russische oppositie. Zo liep Filipenko’s vader, vertelt de schrijver, met een rood-witte sjaal van een Duitse voetbalclub. Hij werd op straat door de politie staande gehouden met de vraag waarom hij die sjaal droeg. „Cafés en restaurants zijn open, maar elke dag zijn er arrestaties, mensen zitten in de gevangenis. Minsk is als Parijs tijdens de Duitse bezetting.”

Bewust nam Filipenko in Den Haag een foto met het Vredespaleis op de achtergrond en zette die op zijn Instagramaccount.

„We hebben een tribunaal nodig”, meent Filipenko, die Loekasjenko en zijn entoura-

ge omschrijft als een groep terroristen die de macht hebben overgenomen. „Nu zijn alle bewijzen van martelingen en het vermoorden van burgers er nog. Sancties zijn niet genoeg. Die zijn er ter geruststelling van EU-burgers. Die krijgen het gevoel dat ze iets goeds doen. Bij een tribunaal voelt Loekasjenko echt druk. Hij is bang om te worden gearresteerd. Nu heeft hij de vrijheid om alles te doen.”

Vertrek

Tachtig procent van zijn vrienden heeft Wit-Rusland verlaten, zegt Filipenko. Via achtergebleven vrienden, familieleden en Facebook blijft hij op de hoogte van wat er in zijn land gebeurt. Schattingen van het totaal aantal landgenoten dat sinds de verkiezingen is vertrokken, lopen op tot 200.000. Onder Loekasjenko komen ze niet terug. Het gaat om juristen, advocaten, artsen – hoogopgeleide, actieve mensen die het land willen veranderen.

Hun vertrek speelt Loekasjenko in de kaart. Die wil de geest van verzet terug in de fles krijgen. „Hij probeert zijn land in coma te brengen”, trekt Filipenko een vergelijking met zijn boek. „Een land in coma is voor Loekasjenko de enige manier om aan de macht te blijven. Wit-Rusland als een grijs land, waar niks gebeurt. Loekasjenko heeft geen vrije mensen nodig. Vrije mensen zullen nooit voor hem kiezen.”

De ex-zoon, Sasja Filipenko; uitg. Meridiaan; 320 blz.; € 21,99