Het is wonderlijk hoe bij zo veel verscheidenheid onder de mensen toch één bepaalde denkrichting de geesten van miljoenen weet te boeien. Veel jonge mensen zijn soms vlot geneigd om nieuw gedachtegoed te omhelzen. Anderen beseffen later dat aanpassen een goede stap betekent. Zo wist Hitler na 1933 een meerderheid van de Duitse bevolking achter zich te krijgen. Propaganda had de boodschap dat een andere keus niet meer gewenst werd.

Vandaag gaat het soms niet veel anders. De massa gaat de anderen voor op de weg van instemming en aanpassing. Dwangmatig denken, al of niet neurotisch, lijkt de sturende macht.

Hoe staan wij christenen hierin? Kunnen wij ons ook maar niet beter aanpassen aan onze omgeving? Of stellen we ons toch hoekig op en houden we vast aan ons eigen eindje? Dan zijn we dus ”dwarsliggers”, die ook nog eens lid zijn van een kerk als ”contrastgemeenschap”.

Adaptatie of assimilatie is een tendens die bijna altijd volgers krijgt. ”Pas je aan” is een leus die op instemming kan rekenen. De mode dicteert welke kleding we dragen en welke nieuwe e-bike er moet komen. Of waar we onze zomervakantie zouden moeten doorbrengen en welke film we gezien moeten hebben. Maar ook hoe een dominee zijn preek moet ”inrichten” en hoe de andere onderdelen van de zondagse kerkdienst eruit moeten zien.

Eigendunk

Waar komt dit complex van kennelijk oermenselijke wensen en verlangens vandaan? Als de bron hiervan bekend is, moeten we daar gaan graven om de kwaliteit van dat ‘levenswater’ zo secuur mogelijk te bepalen. Maar willen we eigenlijk wel controle over ons denken toelaten en toepassen? We schuiven dit soort vragen graag kilometers voor ons uit. En we redeneren ten onrechte in de trant van: ”het komt wel goed.” We hebben hier een rode draad te pakken die we eens nauwkeuriger moeten bekijken. Die van ”we maken toch zelf de dienst wel uit?”

Deze draad van eigendunk, van niet bevoogd willen worden door anderen, zit in de harde kern van ieder mens. En die schept grote problemen, die we denken op te lossen met het toverwoord ”verdraagzaamheid” of ”tolerantie”.

Juist hier stuiten we op een onoplosbare kwestie, namelijk het punt dat tolerantie een absolute en dus onbegrensde macht is, terwijl ze wel degelijk grenzen zou moeten erkennen. Die grenzen verschillen van mens tot mens. Als iemand een medemens íntolerant bezig ziet, kan hij honderd keer roepen „dat-ie wat toleranter moet zijn”, maar daaraan wordt geen gehoor gegeven. Die medemens heeft lak aan te veel tolerantie. Daarmee staan we voor de vraag: Hoe kan er ooit een samenleving bestaan waarin ieder mens in vrede met de ander leeft? Is tolerantie wel de weg daarheen? Of is ze een dwaalweg?

Totalitaire staat

Hoe heeft men in de 18e eeuw tolerantie toch kunnen aanprijzen als dé weg naar een sublieme samenleving? Misschien kunnen we dit het beste begrijpen vanuit de grondige afkeer van intolerantie die filosofen vaak in verband brachten met de kerk. Dat instituut had maar één boodschap: Het eeuwige heil is alléén maar te bereiken door Jezus Christus; Hem kennen, dienen en volgen is de enige route naar wezenlijk geluk. Wie toen beweerde, zoals de denker Lessing, dat een veelheid van wegen naar datzelfde heil leidde, kreeg het aan de stok met hen die exclusief naar Christus verwezen. Daarmee gold de kerk als onverdraagzaam en moest haar stem worden gesmoord!

Daarom waren de ideologieën van de revoluties in Frankrijk (1789), Rusland (1917) en Duitsland (1933) ook zo tiranniek. Ze dwongen tot aanpassing! Hitler en zijn nazi’s eisten ”Gleichschaltung, waarmee Duitsland een totalitaire staat werd. Uniformiteit in denken en doen had men maar te accepteren en te tolereren. Wie een andere weg koos én ging, stond op de dodenlijst van de revolutionairen.

In naam van de tolerantie is de intolerantie vandaag de dag nog bijna even hard. De dodenlijst is vervangen door de bijna net zo gevaarlijke publieke opinie. Met afwijkende meningen mag je nog bestaan, maar je opinie uitdragen geldt als een overbodige bijdrage aan het publieke debat. Meeregeren moet dan worden voorkomen. De zo overtuigend uitgesproken tolerantie ontaardt in grove intolerantie: men negeert alternatieven.

Augustinus

Verdraagzaamheid is een voluit Bijbels woord. De apostel Paulus roept zijn lezers op om als christen juist verdraagzaam te zijn. Dat valt echter niet samen met de moderne term verdraagzaamheid. De Bijbel roept juist krachtig op om het verschil te maken met ”de wereld”.

Ook binnen de kerk is verdraagzaamheid geen algemene leefregel. Christenen moeten juist optreden tegen een onchristelijke leer en levensstijl. De kerkvader Augustinus wees in de Vroege Kerk al 88 ketterse bewegingen aan; hij riep op om de zuiverheid van de leer te handhaven. De Kerk is het aardse adres waar onze Heere (Kurios) Jezus Christus het voor het zeggen heeft. Zijn wil is wet, Zijn leven is de weg naar het eeuwige heil in het nieuwe Jeruzalem. Hij is de weg, de waarheid en het leven. In opofferende liefde.

Gehoorzaam dienen

De menselijke factor bestaat in gehoorzaam dienen. Dienst aan de drie-enige God en dienst aan alle medemensen, opdat ze ook volgers worden van Jezus Christus. Gods Geest deelt in de Kerk de gaven uit die Christus voor haar verdiend geeft. Daar horen partijdigheden en competities niet bij.

De satan wil Gods kinderen op het verkeerde been zetten. Velen beseffen niet dat ze de grens van kerk naar wereld zijn overgestoken. Ze waren steeds verdraagzamer geworden in zaken die horen bij het volgen van Jezus. Ze vormden geen contrast meer met de wereld om hen heen.

Opvoeding

Veel ouders zijn meegaand als kinderen zich laten kennen als bewonderaars van werelds genot en vermaak. De opvoeding is vaak verzwakt tot zachte begeleiding. Ze kent dan geen dwangmiddel om kinderen ervan te weerhouden ongewenste dingen te doen. Kinderen gaan soms al op jonge leeftijd als zelfstandigen door het leven. Ze worden zelf verantwoordelijk voor hun doen en laten. En in die sfeer is aanpassing de gewoonste zaak van de wereld. Van zoiets als ”contrast” hebben ze vaak geen enkel idee.

Deze praktijk stelt opvoeders en leermeesters voor ernstige problemen. Er moet iets tegen worden ondernomen. Of berusten we hierin als ouders of ouderen? De kerk, de zondagse preek, kan hier ook veel betekenen. Opvoeden doen we toch niet alleen? Christenen zouden samen veel meer één front moeten vormen tegen de tirannie van de absolute tolerantie.

De auteur is kerkhistoricus en publicist.