Hoeveel mensen er aan corona zijn gestorven, is bij lange na niet bekend. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) zegt 4,6 miljoen, van wie een kwart in Europa. Maar het Britse weekblad The Economist gaat uit van 10 miljoen. Opvallend is dat de volgende miljoen telkens sneller is bereikt dan de eerdere. The Economist gebruikt gegevens uit The World Mortality Data Set, dat is gebaseerd op plaatselijk onderzoek.

Hoe wordt sterfte geteld? In veel landen wordt van elk sterfgeval een akte opgemaakt. Zo’n registratie bestaat in 78 van de bijna 200 landen op de wereld. Aan het eind van de week is dan exact bekend hoeveel mensen er zijn overleden. Elk jaar zijn de cijfers te vergelijken met die van het jaar ervoor.

Op die manier ontstaan verwachtingen. Sterfte varieert natuurlijk. Het ene jaar begint met een zware griep en heeft halverwege een hittegolf, het volgende jaar heeft geen van beide. Beide is af te lezen uit de sterftecijfers. Als die lager zijn dan de verwachting uit voorgaande jaren, spreken de deskundigen van ondersterfte; als die meer zijn, van oversterfte.

Vergelijking

Belangrijke vraag is natuurlijk: wat zegt over- of ondersterfte over corona? Strikt genomen helemaal niets. Maar een officiële doodsoorzaak zegt evenmin alles. Zeker in het begin van de pandemie werd er weinig getest. Bovendien is er over de betrouwbaarheid van de testen steeds discussie gebleven.

Daarnaast worden testen en besmettingen niet overal hetzelfde bijgehouden. Sterfgevallen zijn op de hele wereld hetzelfde. Dat wil niet zeggen dat die overal hetzelfde worden geregistreerd, maar toch is dit het meest geschikt voor een internationale vergelijking.

Vrijwel alle landen hebben vanaf het begin van de pandemie in maart 2020 te maken met meer doden dan normaal. Het ligt voor de hand ten minste een groot deel van deze oversterfte aan corona toe te schrijven. Maar dat kan zeker niet voor 100 procent. Een deel van de sterfte kan ook zijn veroorzaakt door uitgestelde operaties vanwege de overbelaste gezondheidszorg. Daar staat echter tegenover dat er in het verkeer weer minder doden zijn gevallen.

Zwaksten

Laten we beginnen in Nederland. Gezien de sterfte in de afgelopen vijf jaren was de verwachting dat in de tijd van de pandemie (vanaf half maart 2020 tot eind augustus 2021) 217.602 mensen zouden overlijden. Dat aantal viel echter fors hoger uit: 240.122. Het verschil tussen die twee getallen is de oversterfte: 22.520.

Om landen vergelijkbaar te maken, is het makkelijker om die oversterfte uit te drukken in een percentage. Voor Nederland ligt de oversterfte 10,3 procent hoger dan de verwachte sterfte.

Die ruime 10 procent lijkt misschien niet extreem hoog. Maar een vergelijking met andere landen maakt duidelijk dat de sterfte in Nederland beslist ook niet laag is. De oversterfte in Duitsland is bijvoorbeeld precies de helft, namelijk 5,2 procent.

De grafiek van Nederland maakt duidelijk dat de piek in de eerste golf ligt. Daarna daalt de sterfte zelfs iets onder het gemiddelde van de afgelopen jaren. Deze korte ondersterfte is een bekend verschijnsel na een tijd van oversterfte. Ook na een zware griepgolf zakt de sterfte onder het gemiddelde van de voorgaande jaren, omdat de zwaksten zijn weggevallen.

Na de eerste piek laat de grafiek van Nederland twee andere golven zien, waarvan de laatste nu nog aanhoudt.

Vaccinatie

Bestuurders en deskundigen hebben vanaf het begin van de pandemie herhaald dat grootschalige vaccinatie het beste middel tegen het coronavirus is. Zodra de entstof beschikbaar was, is daarom ook Nederland begonnen om mensen te prikken.

De tweede lijn in de grafiek is de vaccinatiegraad. Die begint de eerste maanden van 2021 voorzichtig, om vanaf eind mei vanaf de 10 procent richting de 70 procent te schieten. Volgens de Nederlandse autoriteiten ligt het aantal volwassenen boven de 18 dat volledig (dus twee keer) is gevaccineerd al ruim boven de 80 procent. De organisatie Our World in Data gaat echter uit van het aantal prikken in verhouding tot de totale bevolking, in plaats van alleen de volwassenen die zijn opgeroepen voor een vaccinatie.

De Europese Unie berekende dat 70 procent van de inwoners al twee keer is ingeënt. Sommige landen liggen sterk voor, zoals België en Denemarken.

In het oosten van de EU is de vaccinatiegraad veel lager. In Bulgarije en Roemenië is zelfs nog geen 35 procent volledig gevaccineerd. Ook Hongarije, Polen en Tsjechië blijven achter, terwijl de oversterfte daar hoog is. Het voormalige Oostblok (inclusief Rusland) wist de eerste coronagolf te ontwijken. Maar de latere golven hebben daar veel slachtoffers gemaakt; naar verhouding meer dan in de eerste golf in Italië. De oorzaak van de achterblijvende vaccinatie ligt in de grote scepsis tegenover deze inenting in de regio.

Peru

Dat vaccinatie geen afscheid van corona betekent, bleek de afgelopen maanden al. Het is nu nog te vroeg definitieve uitspraken te doen, maar toch lijkt in sommige grafieken een afzwakking van de sterfte te zien te zijn.

Peru, waar nog niet meer dan 25 procent van de bevolking is gevaccineerd, is wereldwijd het land met de meeste doden tijdens de pandemie. Tussen maart vorig jaar en begin september is het aantal sterfgevallen ruim verdubbeld ten opzichte van het gemiddelde uit de periode 2015-2019 (103 procent). Vorig jaar ging de piek over de 200 procent en raakte dit jaar zelfs de 350 procent.

De oversterfte is in Peru veel hoger dan het officiële aantal coronadoden. Toch lijkt het erop dat het overgrote deel van de ‘extra’ doden door corona is veroorzaakt.

Het Zuid-Amerikaanse land heeft na 2000 een grote economische sprong gemaakt. Vooral de vele grondstoffen uit het land zijn gewild in de rest van de wereld. Het bedrijfsleven ontwikkelde zich daardoor snel, maar de gezondheidszorg bleef achter. De ziekenhuizen kwamen tijdens de eerste golf al snel in de problemen, onder meer door tekort aan zuurstof.

Contant geld

Peru heeft nog goeddeels een informele economie, die volledig op contant geld draait. Juist tijdens de Covid-uitbraak kan geld letterlijk ziektes overbrengen.

Een geval apart is Afrika. Slechts enkele landen, zoals Zuid-Afrika en Egypte, hebben daar een betrouwbare registratie van sterfte. Andere landen houden het bij elke paar jaar een grote volkstelling. Een ambtenaar in Nigeria vertelde tegen The New York Times: „Mensen vragen hier alleen een overlijdensakte als ze die nodig hebben voor een erfenis.”

Toch zijn de rekenmeesters van The Economist erin geslaagd van verschillende Afrikaanse landen een schatting van de oversterfte te maken, zoals van Kenia.

De vaccinatie in Kenia wordt iets beter bijgehouden, maar ook niet heel precies. In het hele land is waarschijnlijk slechts maximaal 3 procent gevaccineerd. In grote steden als Nairobi ligt dit op 7 procent.

Wantrouwen

Rusland blijft in alles een uitschieter. Het land had als eerste een coronavaccin: Sputnik-V. Niettemin is altijd nog slechts 25 procent van het land gevaccineerd, mede vanwege het wantrouwen.

Intussen staat Rusland met oversterfte wereldwijd op de vierde plaats, na Peru, Bulgarije en Noord-Macedonië. Het percentage voor Rusland komt uit op 28 procent tijdens de pandemie.

Nieuw-Zeeland is in alle opzichten de tegenhanger van Rusland. Het land heeft meermalen een zeer strenge lockdown ingesteld. Er zijn ook gevallen van corona geweest. Maar in plaats van oversterfte kent het land vanaf begin vorig jaar juist ondersterfte (4,3 procent minder overlijdens dan in voorgaande jaren).

Ook in Europa zijn twee landen die tijdens de pandemie juist minder sterfgevallen hadden dan verwacht, namelijk Noorwegen en IJsland. En Denemarken zit maar net boven de nul.

Autocratie

Mensen in arme landen worden niet zo oud als in rijke landen. Maar corona gaat hier tegenin. In sommige ‘ontwikkelde’ landen is de sterftepiek hoger dan in minder welvarende landen. Ook de bestuursvorm heeft geen invloed. De democratische Verenigde Staten doen het slechter dan het autocratische Venezuela. Volgens The Economist vallen Cuba, Mongolië en Iran in dezelfde categorie als Nieuw-Zeeland, dus waar corona niet tot extra doden heeft geleid.

Het verschil tussen rijk en arm is wel duidelijk zichtbaar rond de vaccinatie. Rijke landen lopen daarin (ver) voorop. Deels komt dat door beperkte beschikbaarheid. Maar voor een groot deel met vertrouwen. En misschien met laksheid. Van Kenia is bijvoorbeeld ook bekend dat veel gevaccineerden één prik wel genoeg vinden.