Tot half maart is er niets aan de hand. De Nederlandse sterftecijfers tot en met week 11 waren zelfs lager dan in 2019. Het jaar 2020 kende geen griep van betekenis. In 2018 was die griep extra zwaar; toen stierven er in vijftien weken 9444 mensen meer dan normaal.

Maar vanaf zondag 15 maart 2020 (week 12) schieten de sterftecijfers ineens omhoog. Het verkeer neemt af, maar het aantal rouwstoeten neemt toe. In week 14 bereikt de eerste golf haar hoogtepunt, met 5100 doden.

De oversterfte duurt zeven weken; tot en met week 19 (zaterdag 9 mei). En dan gebeurt er in week 20 iets dat ook optreedt na een griepgolf: de sterfte zakt onder het gemiddelde van voorgaande jaren (in vaktaal ondersterfte).

Piek

De sterftecijfers zijn dan bijna twintig weken normaal. De enige piek is die in week 33 (vanaf 9 augustus), als de hittegolf haar slachtoffers eist. Die opleving is te zien in alle landen in West-Europa.

De tweede golf aan sterfgevallen laat zich voor het eerst zien in week 39 (vanaf 20 september). Die oversterfte is nu nog steeds aan de gang. Gemeten over heel 2020 ligt de oversterfte in Nederland op 13 procent.

De tweede coronagolf is in Nederland duidelijk minder dodelijk dan de eerste. Dat is niet in alle landen zo.

Duitsland was in staat om de eerste golf grotendeels buiten de grenzen te houden. Toen het virus zijn opmars vanuit het zuidwesten van Europa maakte, was de lockdown hem voor. Maar vanaf begin oktober zorgt corona ook daar voor oversterfte. Anders dan in de meeste landen is de tweede golf in Duitsland dus veel dodelijker dan de eerste.

Bijzonder illustratief is een grafiek van de Oost-Duitse deelstaat Sachsen. In de sterftecijfers is de eerste golf daar niet in de sterftecijfers terug te zien. De sterfte is juist lager dan het gemiddelde over de afgelopen jaren. Ook de hittegolf laat in Sachsen geen echte piek zien. Maar vanaf begin oktober schiet de curve ineens steil omhoog. In de week vanaf 6 december (week 50) had Sachsen zelfs een oversterfte van 88 procent ten opzichte van voorgaande jaren. Het geheel van Duitsland kende in week 50 een oversterfte van 23 procent.

In de sterftecijfers van Duitsland is nog iets bijzonders aan de hand. In de lijn van de gemiddelde sterfte van 2015-2019 is rond week 9 een duidelijke piek te zien. Die piek komt vrijwel volledig door de griepgolf van 2018. Dat was voor Duitsland de ernstigste in dertig jaar, met een oversterfte van ten minste 25.000. In sommige regio’s leidde dit tot problemen in ziekenhuizen, en ook buslijnen en andere voorzieningen vielen uit.

Per saldo komt Duitsland er in 2020 in vergelijking met andere landen goed vanaf; de oversterfte is 3,1 procent.

Spaanse griep

Spanje lijkt in West-Europa het land dat het hardst is getroffen door corona, met een oversterfte van 23 procent ten opzichte van voorgaande jaren. Rusland kent volgens persbureau Reuters een oversterfte van 20,5 procent ten opzichte van 2019.

Ook België eindigt hoog: 14,75 procent, vergelijkbaar met de 15 procent van de Verenigde Staten. Daarop volgen direct het Verenigd Koninkrijk en Nederland, met allebei een stijging van 13 procent.

De Britten worden momenteel hard getroffen door de tweede golf. The New York Times schreef deze week dat er zelfs meer doden zijn dan bij de Spaanse griep in 1918. Voor de komende weken ziet het er slecht uit. De ziekenhuizen in de miljoenenstad Londen zitten overvol, terwijl de zogeheten Britse variant van corona alleen maar voor een doorstart lijkt te zorgen.

Europa kent ook uitzonderingen naar de andere kant. Noorwegen wist in 2020 de coronapandemie te omzeilen. Het land kent immers geen oversterfte, maar zelfs een ondersterfte van 0,02 procent. Denemarken heeft een bescheiden oversterfte van 0,8 procent.

Ouderen

Met statistiek zijn veel deelberekeningen mogelijk. Volgens het CBS (Centraal Bureau voor de Statistiek) bestaan de doden door corona voor 54,5 procent uit mannen. In het Verenigd Koninkrijk is dat zelfs nog iets hoger: 55,4 procent, volgens het Office for National Statistics (ONS).

Bekend is natuurlijk is dat de oversterfte vooral toeslaat onder ouderen. In de leeftijdsgroep 80-plus is de stijging het grootst: 14,2 procent. Bijna even groot is de stijging in de groep 68-80: 13,93 procent.

In de heel ruime leeftijdscategorie die het CBS hanteert van 0-65 jaar is er over heel 2020 zelfs een ondersterfte van 0,4 procent. Die ondersterfte wordt verklaard uit de daling van het aantal verkeersdoden. In de tweede golf is de sterfte onder 0-65 echter wel veel hoger; zelfs tot 11 procent.

Ook de regionale spreiding valt te meten. In Nederland geldt dat de provincie Friesland vorig jaar geen oversterfte kende, hoewel de vergrijzing in het noorden juist sterker is dan in de Randstad. De verklaring zou kunnen zijn dat het virus begin 2020 vanuit het zuiden naar het noorden oprukte en door de lockdown tot staan is gebracht. Maar het is ook mogelijk dat later een andere oorzaak wordt gevonden.

Zoals altijd bestaat ook over deze statistieken veel discussie. Over beweringen dat dit ”de grootste sterfte sinds 1945” is, of dat ”het Verenigd Koninkrijk meer doden kent dan tijdens de Spaanse griep in 1918”, kan een grote boom worden opgezet. De discussie gaat er dan niet om hoeveel mensen er vorig jaar zijn gestorven, maar wel of dit aan corona moet worden toegeschreven.

Een duidelijk geluid komt op dit punt van Forum voor Democratie. Dat meldde op 30 december in een persbericht dat er „geen oversterfte door corona” is en dat „regering en media angstberichten” verspreiden. FVD verklaart de verhoogde sterfte in 2020 uit twee oorzaken: de groei van de bevolking, die automatisch leidt tot een groei in de sterfte, en uit het feit dat de griep in 2019 mild was. Veel vatbare mensen die die griep hadden overleefd, overleden in 2020 door corona.

De vraag hierop kan zijn waarom landen als Denemarken en Noorwegen –die qua bevolkingsopbouw vergelijkbaar zijn met Nederland– andere cijfers laten zien. Daarom is deze discussie net als andere debatten over statistiek: het einde daarvan is ver weg.