Dat Osama bin Laden in Afghanistan beroemd zou worden in radicale kringen, had niemand kunnen bevroeden. Toen hij in 1957 in Saudi-Arabië werd geboren, bestond er helemaal niet zoiets als een internationale jihad. Saudi-Arabië was weliswaar ook toen al het hartland van het ultraconservatieve wahabisme, en de jonge Osama was al van jongs af aan een toegewijd moslim, maar het buitenland was voor hem nog ver weg.

Dat veranderde in de jaren daarna. Toen gebruikte Osama bin Laden de miljoenen van zijn erfenis –hij was de zoon van een steenrijke zakenman– om in Afghanistan al-Qaida op te richten. Die terreurorganisatie bereidde vervolgens tot in de puntjes de aanslagen van 11 september 2001 voor. Het doel daarvan: zoveel mogelijk verwarring en chaos creëren bij de Amerikaanse vijand.

Die opzet slaagde: 9/11 werd een kantelmoment in de geschiedenis omdat het Westen niet eerder zo massaal onder vuur lag van wereldwijd jihadisme. Maar het markeerde niet het ontstáán van dit wereldwijde jihadisme. Dat begin ligt al in de jaren tachtig, bij de Afghaanse vrijheidsstrijd tegen de Sovjets die in 1979 Afghanistan waren binnengevallen.

Dictators

De logische vraag is natuurlijk: wat had de Saudische Osama bin Laden met die strijd in het verre Afghanistan te maken? Het antwoord daarop is te vinden in de politieke situatie van de Arabische landen van destijds. De Arabische dictators regeerden hun volk met strakke hand. De politieke islam was daarbij niet welkom.

Landen als Saudi-Arabië en Egypte onderdrukten aan de lopende band mensen als Bin Laden, die het liefst hun eigen land wilden islamiseren.

Het gevolg daarvan was dat potentiële jihadisten zoals Bin Laden over de grens gingen kijken. Wat ze thuis niet voor elkaar kregen, leek in Afghanistan wél te lukken: het creëren van een ‘echte’ islamitische staat. Bin Laden, kortom, greep de kans om naar Afghanistan te vertrekken in 1979 met beide handen aan – op eigen bodem werd het hem te heet onder de voeten. Met hem vertrokken honderden anderen naar Afghanistan. Het land werd een magneet voor Arabische islamisten die thuis niets konden uitrichten.

Doelwit

In Afghanistan ontmoette ”ObL” de man die meer nog dan hijzelf verantwoordelijk is voor de opbouw van het wereldwijde jihadisme: de Palestijnse Abdullah Azzam. Die was om dezelfde redenen uitgeweken naar Afghanistan; hij kon evenmin zijn dromen verwezenlijken in zijn thuisland. Ziedaar de onbekende, maar niettemin de belangrijkste aanleiding voor de oprichting van al-Qaida in 1988: de harde politieke koers van Arabische dictators tegen islamisten.

Pas later, vooral vanaf de tweede helft van de jaren negentig, kwam het Westen (en met name de Verenigde Staten) als expliciet doelwit naar boven. De directe reden daarvoor was dat de Amerikanen met hun troepen sinds de Eerste Golfoorlog tegen Saddam Hussein de ‘gewijde’ Saudische grond bleven vervuilen.

Vanaf dat moment kwam Bin Laden duidelijker op de radar bij de Amerikaanse geheime diensten. Maar niet duidelijk genoeg. Dat bleek toen die zonnige ochtend van 11 september 2001 op slag veranderde in de zwartste dag in de moderne Amerikaanse geschiedenis.

Na de aanslagen van 9/11 bleek het niet moeilijk om de vermoedelijke daders te identificeren. Gezien de voorgeschiedenis waren ene Osama bin Laden en de leden van zijn terreurgroep, al-Qaida, al snel de voornaamste verdachten.

Hoewel er astronomische bedragen beschikbaar werden gesteld voor de opsporing van Bin Laden, met de meest verfijnde apparatuur, lukte het jarenlang niet om hem te pakken te krijgen. Een belangrijke reden daarvoor was dat Bin Laden juist helemaal geen apparatuur gebruikte. Hij leidde jarenlang een teruggetrokken leven in een ommuurde villa in het Pakistaanse Abottabad, nota bene onder de rook van een militaire kazerne.

Videoboodschap

Verschillende keren wist hij in alle anonimiteit een videoboodschap afgeleverd te krijgen bij de Arabische tv-zender al-Jazeera. In sommige van die boodschappen erkende hij het brein te zijn achter de aanslagen van 11 september en waste hij de Amerikanen de oren.

Uiteindelijk was het een koerier die de Saudische meesterterrorist de das omdeed. Door het volgen van zijn spoor kregen de Amerikaanse speciale opsporingsdiensten het huis in Abottabad in het vizier. Het duurde toen nog maanden voordat er actie werd ondernomen, omdat de Amerikanen elke twijfel wilden uitsluiten.

Op 2 mei 2011 achtte de toenmalige president Barack Obama de tijd rijp voor actie. Midden in de nacht landden Navy SEALS –speciale commando’s– op de binnenplaats van Bin Ladens villa. Ze drongen het huis binnen en schoten hem door het hoofd. Diezelfde dag nog werd zijn lichaam in zee geworpen – om te voorkomen dat zijn graf een bedevaartsplaats zou worden.

Een graf bleken de aanhangers van Bin Laden niet nodig te hebben om hun held te eren – toen niet en nu niet.

Er is, tien jaar na zijn dood, een hele generatie van jonge jihadisten voor wie Osama bin Laden een cultstatus heeft. Op sociale media zoals Facebook en Instagram wordt ObL door deze groep afgebeeld als de held die in zijn eentje voor elkaar kreeg wat anderen nooit lukte.

Beeldvorming

Die verering is bij deze jonge generatie vooral zichtbaar in de zogenoemde ”memes” die ze rondsturen. Dat zijn meestal afbeeldingen met een korte, pakkende tekst die in bepaalde kringen heel populair kunnen worden. Sommige van die memes zetten ObL neer als de aantrekkelijke strijder, zoals een plaatje waarop een jonge vrouw staat en daaronder ObL in zijn gevechtstenue. De tekst: „Proberen hem te vergeten, maar hij is de enige aan wie je denkt.”

Deze jonge generatie ziet Bin Laden als „de ultieme sigma-man”, stelt Moustafa Ayad. Hij is verbonden aan het Institute for Strategic Dialogue, een Britse denktank over extremisme. Ayad doet veel onderzoek naar jonge jihadisten op internet. Met de term ”sigma-man” bedoelt hij een man die op eigen houtje, onafhankelijk en vertrouwend op zijn eigen kunnen, grote successen boekt.

In de beeldvorming blijft Bin Laden een held, constateert Ayad op Twitter. „Hij wordt nog steeds op veel manieren vereerd en spreekt een generatie aan die hem ziet als ”based” (moedig en uniek, zonder om de mening van anderen te geven, JH).”

Veel van die nieuwe aanhangers waren in 2001 nog kinderen – als ze überhaupt al geboren waren. Ze zijn niet in alle dingen even strak in de leer, zoals Bin Laden zelf. Zo kwam Ayad populaire liedjes tegen uit de Arabische Golflanden waarbij de muziek is gemixt met uitspraken van Bin Laden – en dat terwijl dit soort muziek niet eens is toegestaan in de radicaal-soennitische tak van de islam.

Aantrekkingskracht

In elk geval, en dat is de conclusie van Ayad en van andere onderzoekers, legt Bin Laden ook tien jaar na zijn dood nog gewicht in de schaal. De aantrekkingskracht van de wereldwijde jihad zoals ObL die hielp vormen, is voorlopig nog geen geschiedenis.

Sterker nog, net als in de jaren 80 en 90 is het niet ondenkbaar dat opnieuw Afghanistan het brandpunt van die internationale jihad zal worden. Destijds kwamen alle voorwaarden daar samen: strijd tegen een externe vijand (de Russen en later de Amerikanen), onafhankelijkheid van de interne vijand (geen Arabische dictators die extremisten aan banden legden) en vrijheid om te groeien (de taliban legden al-Qaida geen strobreed in de weg).

Jihadisten hebben diezelfde dynamiek daarna steeds weer proberen te creëren. Met name Islamitische Staat kwam daar ver mee in Syrië en Irak, maar het lukte IS nooit, zoals de taliban, om langdurig een staat in handen te houden.

In Afghanistan is dat een ander verhaal. Zodra de taliban er, net als twintig jaar geleden, voor kiezen om jihadisten te beschermen –of op zijn minst met rust te laten– kunnen de Afghaanse bergen opnieuw een laboratorium worden voor nieuwe aanslagen dichtbij of ver weg. Osama bin Laden heeft laten zien hoe dat moet.