erieBij zijn opa stond een harmonium en daarbij werd door het gezin uit Johannes de Heer gezongen, weet Wim Westerman. Kort nadat hij in 2014 naar het Drentse dorpje Ekehaar was verhuisd, zag Westerman bij de kringloop een harmonium staan. „Een Campania, gebouwd door de Kamper orgelmaker Proper. Hij kostte 17,50 euro. Ik besloot het instrument mee te nemen en uit te proberen of ik het wat vond. Dit harmonium is nooit meer weggegaan. Omdat ik thuis geen studieorgel had staan, schafte ik ook een Pedalion aan, een tweeklaviers harmonium met pedaal.”

Deze aankopen smaakten naar meer. Inmiddels telt Westermans collectie veertig instrumenten. Ze staan in huis, in de theater- en concertzaal van zijn boerderij, in de schuur en in het zogeheten ”Harmoniumwalhalla”. Laatstgenoemde schuur bouwde hij in 2020, samen met zijn schoonvader.

Westerman is professioneel organist, trombonist en dirigent. Hij dirigeert vier blaasorkesten en een cantorij, is cantor in Rolde en organist in Meeden, Veendam en Winschoten. Daarnaast geeft hij onder andere les op de muziekschool in Winschoten.

De afgelopen jaren deed de verzamelaar slechts één harmonium van de hand. Hij houdt ogen en oren open in de hoop op een mooi instrument te stuiten. „Mijn harmoniums komen uit Amerika, België, Duitsland, Engeland en Nederland. Zelfs instrumenten van eenzelfde bouwer verschillen qua karakter. Ik vind het heerlijk om uit te zoeken op welk harmonium een stuk het beste tot zijn recht komt. Om te zoeken naar passende klankkleuren.”

Teleurstelling

Westerman bezit zowel zuigwind- als drukwindharmoniums en heeft geen voorkeur voor een van beide typen. Zuigwindharmoniums stonden halverwege de vorige eeuw in talloze huiskamers. Bij het drukwindharmonium kan via het register Expression de magazijnbalg worden uitgeschakeld. Omdat de wind dan rechtstreeks naar de tongen gaat, kan de speler via de trappers direct de klanksterkte beïnvloeden. Bij een zuigwindharmonium is de geluidssterkte minder beïnvloedbaar via het trappen.

De verzamelaar kocht zijn eerste drukwindharmonium van een mevrouw in Baak, vlak bij Zutphen. Die aankoop liep uit op een teleurstelling. „Niets lukte, wat ik ook probeerde om de klank te beïnvloeden. Nadat ik een tijd had zitten tobben, keek ik in het instrument en toen bleek de knop van de Expression met een haakje te zijn vastgezet. Nadat ik dit had losgemaakt, ging er een wereld voor mij open.”

Westerman maakte zich met vallen en opstaan het bespelen van een harmonium eigen. „Ik werd lid van de Harmonium Vereniging Nederland en stak het nodige op van leden. Ook wat het repareren van de instrumenten betreft. Binnenkort ga ik als vrijwilliger in het Harmonium Museum Nederland aan de slag. Tijdens reparatieklussen hoop ik nieuwe kennis op te doen.”

Zijn harmoniums schafte Westerman meestal aan via Markplaats of bij leden van de harmoniumvereniging. Inmiddels is hij voorzitter van deze vereniging. Zijn vrouw, Marjan, deelt zijn passie voor harmoniums niet, bekent hij. „Ze heeft wel oren aan haar hoofd. Kortgeleden was ik een Sortie van César Franck aan het studeren. Later hoorde ik haar fragmenten van dit stuk fluiten.”

Troost

In de tuinkamer prijkt een Mannborg-harmonium. Op het instrument staan foto’s van zijn zoon Gerben, die in april onverwachts overleed. „De eerste weken na zijn overlijden vroeg ik mij af wat ik nog met al die harmoniums moest. Maar dat veranderde. Sindsdien heb ik veel op deze Mannborg gespeeld. Als je een teer stuk met de Viola aetherea of de Vox jubilans registreert, krijg je een bijna hemelse klank. Zó mooi. Dergelijke klanken bieden mij troost.”

Westerman gaat voor naar de kleine theater- en concertzaal, die ruimte biedt aan zo’n tachtig gasten. Er staan ruim twintig harmoniums en een pijporgel uit 1837 van Van Gruisen. Vrijwel alle instrumenten zijn bespeelbaar. Van een instrument dat hij onlangs in België op de kop tikte, liggen de trappers nog plat.

Tijdens een rondgang strooit de verzamelaar kwistig met verhalen. „Op dit harmonium staat ”American Organ”, terwijl het een instrument van Van der Tak is. Deze Nederlander moest concurreren met Amerikaanse instrumenten en wist dat veel Nederlanders denken dat wat uit het buitenland komt beter is. Dat harmonium daar komt uit een pannenkoekenboerderij. Die Debain werd door koren gebruikt, onder andere bij uitvoeringen van de ”Petite messe solennelle” van Rossini.”

Westerman loopt naar een compact Frans drukwindharmonium. „Dit instrument stond in een school. Af en toe bezoek ik een basisschool en dan neem ik vaak dit harmonium mee. Ik laat kinderen zien dat er ooit een inktpot op de toetsen is gevallen, want de zijkant van sommige toetsen is zwart.”

De verzamelaar toont ook een compact instrument met het opschrift ”Le Guide Chant Kasriel”, dat op een tafeltje staat. „In 1923 gaf de Franse minister van Openbaar Onderwijs scholen als richtlijn om gebruik te maken van zo’n harmonium. Door met de linkerhand aan de hefboom te draaien, pomp je lucht in de blaasbalg. Met de rechterhand kun je de melodie spelen. Dit instrument komt overigens uit een klooster in Noord-Holland.”

Westerman bezit ook een kistharmonium, waarvan de poten uitgeklapt kunnen worden om het neer te zetten. „Dergelijke instrumenten bezitten een felle klank. Ze werden niet alleen gebruikt om te evangeliseren. Ook socialistenkoren zetten het op straat in als begeleidingsinstrument.”

In zijn ”Harmoniumwalhalla” staan de nodige grote tweeklaviers harmoniums. „Deze Lindholm heeft een neobarokke klank. Er zit onder andere een mixtuur op. Die tweeklaviers Trayser komt uit een rooms-katholieke kerk in Noord-Holland. Dankzij het prettige toucher en de ronde klank speel ik er regelmatig op. Niet alleen Franck of Widor, maar ook Bach klinkt er geweldig op.”

Glimlachend: „Soms zit ik hier al om halfzeven ’s morgens. Een dag geen harmonium gespeeld is een dag niet geleefd, zeg ik weleens gekscherend tegen mijn vrouw. Voordat ik naar bed ga, maak ik vaak een rondje langs de harmoniums. Dan moet ik de toetsen nog even aanraken.”

Serie De muziekverzamelaar

Ze sparen tastbare dingen die met muziek te maken hebben: programmaboekjes, lp’s, instrumenten, cd’s. Wie zijn deze muziekverzamelaars en wat drijft hen in hun hobby? Deel 3: de verzamelaar van harmoniums.