Met corona had haar onderzoek in eerste instantie niets te maken, vertelt Lotte Jensen. De hoogleraar Nederlandse literatuur- en cultuurgeschiedenis aan de Radboud Universiteit in Nijmegen diende al in 2016 het verzoek in om de verwerking van rampen in culturele media te onderzoeken. „Daar was nog weinig systematisch onderzoek naar gedaan.”

Bij het struinen door liederen, gedichten, verhalen, preken en schilderijen viel Jensen voor een specifiek genre: het ramplied. Utrechts muziekgezelschap Camerata Trajectina –„alle credits naar hen voor het onderzoek naar de oude composities en de authentieke uitvoering”– presenteert zaterdag de cd ”Treur Nederland” met twintig van deze liederen.

Wat heeft u precies onderzocht?

„In eerste instantie tachtig rampliederen uit verschillende eeuwen. De oudste stamt uit het einde van de 16e eeuw. De liederen ben ik op het spoor gekomen via de Liederenbank van het Meertens Instituut. Zij hebben een gigantische collectie Nederlandse liederen, ongeveer 170.000 stuks. Ook in allerlei bloemlezingen, liedbundels en bundels voor kerken tref ik nieuwe liederen aan. Het corpus groeit dagelijks; mede door tips die mensen aandragen. Zo stuurde iemand de bladmuziek van een lied, gebaseerd op een gedicht van een 13-jarig meisje over de watersnoodramp van 1953. Een ander kwam met een cd met een lied over de Bijlmerramp.”

Welke dingen zijn u opgevallen tijdens uw onderzoek?

„Ik ontdekte dat rampliederen drie functies hadden: een nieuwsfunctie, de functie van troost en rouw en een religieuze functie. Van stad tot stad werd in zo’n lied beschreven welke verwoestingen een ramp had veroorzaakt. De lijken drijven in de verzen in het rond, stukken vee verdrinken: de teksten zijn heel sensationeel. Alles om het nieuws te verspreiden. Bovendien waren deze liederen vaak zeer godsvruchtig. Aan het eind zat geregeld een religieuze les met een waarschuwing erin. Bijvoorbeeld: Beter je leven, kniel voor God en dan zullen ons geen nieuwe rampen meer treffen. Dat is een groot verschil met hoe een ramplied er nu uitziet. De nieuwsfunctie is ook verdwenen.”

Wat kenmerkt rampliederen in muzikaal opzicht?

„Het zijn droevige liederen, vaak op een treurige wijs. Soms zijn er voor die tijd bekende melodieën gebruikt, bijvoorbeeld het liedje ”Overschotje” of de wijs van het Wilhelmus – voor het zogenaamde ”Watersnood-Wilhelmus”. Mogelijk werd voor deze bekende melodieën gekozen zodat mensen een versje makkelijker herkennen en onthouden. De wijs van een ander lied kopiëren, was vroeger een gebruikelijke praktijk. Deze handelswijze –die overigens geen plagiaat was– noemen we contrafact. Straatzangers zongen de liederen op marktpleinen en ook in de kerken werden ze gebruikt. Zo staat er een ramplied van de hand van Rhijnvis Feith in de liedbundel voor de Hervormde Kerk uit 1806.”

Welk lied springt er voor u uit?

„Ik vind het lied ”Van de Friesche Muggen” erg leuk. Dat gaat over een insectenplaag in 1664; een andersoortige ramp dan waar je normaal aan denkt. De musici van Camerata Trajectina zetten een heel verhalende uitvoering neer. Het is een van de weinige enigszins opgewekte liederen.”

De cd bevat ook een compositie op een tekst van voormalig Dichter des Vaderlands Ester Naomi Perquin, gerelateerd aan de coronapandemie. Verwacht u dat deze tijd nieuwe rampliederen gaat opleveren?

„Die zijn er al. Ook nu is er de behoefte troost en veerkracht uit de muziek te halen. Die zag je vooral aan het begin van de coronacrisis: denk aan de balkonscènes in Italië, de livestream van het Rotterdams Philharmonisch Orkest met ”Alle Menschen werden Brüder”, de samenzang op straat in Urk met Hemelvaart. De nieuwsfunctie van de rampliederen is verdwenen; de religieuze les meestal ook. Maar we blijven saamhorigheid ervaren in muziek en putten daar een soort troost uit. Muziek heeft op die manier een universele en blijvende functie in tijden van rampspoed. Wat dat betreft is er niets nieuws onder de zon.”