Wat is de Afscheiding van 1834?

In 1834 kwam een aantal gemeenten en predikanten buiten de Nederlandse Hervormde Kerk (NHK) te staan. Dat moment en die beweging worden de Afscheiding genoemd.

Wat was de oorzaak van deze Afscheiding?
In de achttiende eeuw had de verlichting grote invloed op het denken en doen, ook in de kerk en de theologie. De rede, het verstand, kreeg een grote plaats. Het gevolg was dat de prediking op veel plaatsen dor en droog werd en de harten van mensen niet meer raakte. Voor de Bijbelse leer van zonde, schuld, verdorvenheid, de noodzaak van bekering en rechtvaardiging door het geloof was steeds minder plaats. Predikanten die vasthielden aan de gereformeerde belijdenis kregen het moeilijk.

Een andere oorzaak had te maken met de kerkregering. Op 7 januari 1816 had koning Willem I het ”Algemeen Reglement voor het bestuur der Nederlandsche Hervormde Kerk” goedgekeurd. Deze kerkorde verving de Dordtse kerkorde van 1619. Dat riep verzet op. In de kerk zagen velen het reglement als een ongewenste inmenging van de koning.

Wat was het gevolg hiervan?
Zowel onder hoogopgeleiden, zoals uit de kring van de schrijver Willem Bilderdijk, als onder ‘gewone’ leden van de NHK met liefde tot de oude gereformeerde waarheid klonk kritiek op de koers van de NHK. Op veel plaatsen ontstonden gezelschappen van mensen die zich niet meer konden vinden in de verlichte prediking in de NHK.

Wat veroorzaakte de breuk?
Ds. Hendrik de Cock (1801-1842), predikant in Ulrum, had een kritisch boekje geschreven over de leer in de NHK en zich uitgesproken tegen verschillende gezangen. Dat leidde in 1834 tot zijn afzetting, maar de kerkenraad van Ulrum bleef achter hem staan. Ds. De Cock en zijn volgelingen scheidden zich in oktober 1834 officieel af van de NHK en tekenden de ”Acte van Afscheiding of Wederkeering”. Ds. Cock werd vastgezet en zijn gezin moest uit de pastorie.

Wat gebeurde er daarna?
Enkele duizenden leden van de NHK in heel Nederland volgden het spoor van ds. De Cock. Alleen al in Groningen en Drenthe ontstonden binnen twee jaar tijd ruim dertig afgescheiden kerken. Ook in andere delen van het land ontstonden afgescheiden kerken. Ds. Anthony Brummelkamp (1811-1888) was de voortrekker in Oost-Nederland; in Zuid-Holland was ds. Hendrik Scholte (1805-1868) de leider en in Zeeland ds. Huibert Jacobus Budding (1810-1870).

Er bleven ook predikanten met een Schriftuurlijke prediking binnen de NHK, omdat zij zich geroepen zagen binnen de kerk de stem te verheffen. Zij hadden het soms niet eenvoudig.

Wat waren de reacties?
De overheid werkte de afgescheidenen tegen door te eisen dat ze de naam ”gereformeerd” niet zouden gebruiken en door bijeenkomsten van meer dan twintig personen te verbieden. Predikanten die toch voorgingen in diensten met meer hoorders kregen een celstraf.

Wat waren de gevolgen van de Afscheiding?
Na 1845 vertrokken veel afgescheidenen naar de Verenigde Staten, onder leiding van voormannen ds. Albertus van Raalte (1811-1876) en ds. Hendrik Scholte.
De afgescheidenen in Nederland groepeerden zich in de Christelijke Afgescheiden Gemeenten en de Gereformeerde Kerken onder het Kruis. Deze twee kerken gingen in 1869 grotendeels samen verder als de Christelijke Gereformeerde Kerk. Een deel van deze kerk ging in 1892 op in de Gereformeerde Kerken in Nederland, een ander deel ging verder onder de oude naam. Zo lopen er lijnen naar de huidige Gereformeerde Kerken vrijgemaakt, Nederlands Gereformeerde Kerken en aanverwante kerkgenootschappen.

Vanaf de Gereformeerde Kerken onder het Kruis loopt er een lijn naar de Gereformeerde Gemeenten (in Nederland). De Oud Gereformeerde Gemeenten in Nederland hebben hun wortels vooral in de Ledeboeriaanse gemeenten die ontstonden toen ds. L. G. C. Ledeboer in 1840 werd geschorst. Hij sloot zich kort aan bij de Christelijke Afgescheiden Gemeenten, maar ging uiteindelijk toch zijn eigen weg.