Vrijheid van religie is geen extraatje dat je ook wel zou kunnen missen, zegt prof. Bielefeldt. „Integendeel, dit recht staat voorop. Het is een fundamenteel recht in de rechtsstaat.”

Bielefeldt is hoogleraar mensenrechten aan de universiteit in het Duitse Erlangen. Voorheen was hij namens de Verenigde Naties speciaal rapporteur godsdienstvrijheid.

De coronacrisis heeft nogal wat gevolgen voor de vrijheid van religie, zegt de Duitse jurist. „Om te beginnen natuurlijk heel praktisch: veel diensten konden niet doorgaan. Ook tijdens feesten als Kerst en Pasen.”

In de eerste golf overleed een oom van Bielefeldt. Toen zag hij hoe vreselijk een begrafenis zonder mensen is. „Alles was heel onpersoonlijk. Het laatste dat zijn vrouw van hem heeft gezien, is een digitale foto uit het ziekenhuis. Dit raakt de menswaardigheid heel diep. In de media zag je beelden van kisten met coronaslachtoffers op militaire vrachtauto’s in het Italiaanse Bergamo. En van gestapeld begraven in Brazilië.”

Vanuit medisch oogpunt begrijpt Bielefeldt dit allemaal, maar dat kan volgens hem niet het laatste zijn. „De omgang met de doden staat in alle religies centraal. Dat kun je niet puur technisch benaderen. Gelukkig zijn we inmiddels wat flexibeler geworden.”

Schrikken doet Bielefeldt ook van het antisemitisme dat hij tijdens deze pandemie ziet. „Dat is sterk verbonden aan de samenzweringstheorieën die rond het virus bestaan. Ik zie daarin een groot gevaar voor onze samenleving. Antisemitisme is een bedreiging van de religieuze vrijheid.”

Uitzondering

Als er voor beperkingen op kerkdiensten goede redenen zijn, noemt Bielefeldt dat geen schending van het grondrecht. „Zolang maar vooropstaat dat de vrijheid de regel is; en de beperking de uitzondering. Mensen hoeven zich niet te verontschuldigen als ze van deze vrijheid gebruikmaken. Maar regel en uitzondering mogen niet worden omgekeerd. Dat gebeurt zodra politici zeggen: „Je kunt toch ook de livestream kijken? Waarom wil je per se naar de kerk?” Op die manier zet je de boel op zijn kop. Geloof is niet alleen een kwestie van persoonlijke overtuiging. Ik ben ook vrij dat samen met anderen te beleven.”

Mocht de overheid toch beperkingen opleggen aan een kerk, dan toetst Bielefeldt dat aan drie voorwaarden: noodzaak, schappelijkheid en evenredigheid. „Het moet duidelijk zijn dat het doel niet op een andere manier kan worden bereikt. Als je het aantal bezoekers kunt beperken, hoef je de kerk niet te sluiten.”

Bielefeldt verwijst naar uitspraken van rechters in allerlei landen over het wel of niet houden van kerkdiensten tijdens de pandemie. „Ze komen niet allemaal tot dezelfde conclusie. Maar je ziet wel dat rechters de volksgezondheid zien als een reden om de godsdienstvrijheid in te perken.”

Het valt de Duitser op dat er tussen kerken nogal wat verschillen zitten. „In Duitsland zijn de twee grote kerken (de protestantse en de rooms-katholieke, EvV) heel ruimhartig geweest om zich te voegen. De vrije kerken hebben dat minder gewillig gedaan. Die verschillen zie je eigenlijk in elk land. In Duitsland zijn ook enkele diensten zelfs verboden.”

Inmiddels leven we alweer ruim een jaar met beperkingen. Welk effect heeft dat?

„Dat we eraan wennen. Voor de godsdienstvrijheid is dat een regelrecht gevaar. Volksgezondheid is goed. Dat mag ook leiden tot beperkingen. Maar volksgezondheid moet niet worden geïsoleerd van de gehele mens en zijn overtuigingen.

Als ik luister wat er zoal wordt gezegd, hoor ik nogal eens dat al het andere dan gezondheid eigenlijk luxe is. Ik verzet me tegen die verschuiving. Godsdienstvrijheid is een onvervreemdbaar recht. Dat wil zeggen: een recht dat met het mens-zijn verbonden is. Je kunt daar niet over onderhandelen. Je kunt het ook niet aan de kant schuiven alsof het een privilege is voor betere tijden. Integendeel, de vrijheid van religie is juist ontwikkeld in moeilijke tijden en daarom bedoeld voor crises.”

Hoelang deze situatie kan duren, weet Bielefeldt niet. „De hoop is dat de vaccinatie succesvol is. Maar anderen twijfelen en denken dat de mutaties ervoor zorgen dat we blijvend met deze situatie te maken hebben. Dat laatste is natuurlijk gevaarlijk voor de vrijheid van religie.”

Protestanten zijn sterk gericht op het Woord en kunnen zich behelpen met een livestream. Hoe ligt dat voor anderen?

„Als rooms-katholiek voel ik me ook verbonden met de sacrale ruimte. Zelfs buiten de diensten ervaren wij de kerk als een geheiligde plaats. Daarnaast kun je in een onlinedienst natuurlijk geen hostie uitreiken. Op die manier zie je verschillen. Voor een moslim is een iftarmaaltijd tijdens de ramadan weer heel belangrijk. Dat kan nu ook niet doorgaan.”

Hebben overheden voldoende begrip voor de verlangens van kerken in deze crisis?

„Dat verschilt een beetje. In Duitsland is de minister van Buitenlandse Zaken volkomen onverschillig voor de godsdienstvrijheid, terwijl de minister van Ontwikkelingssamenwerking er weer sterk aan hecht. Die verscheidenheid zal in de Nederlandse regering niet anders zijn.

We moeten in Europa wel oppassen met de gedachte dat religie in de moderne samenleving een privézaak is en daarom geen rol in het publieke leven zou moeten hebben. Uiteraard is de seculiere overheid niet religieus. Maar ze moet wel ruimte garanderen om godsdienstig te zijn. De seculariteit is dus geen doel –namelijk om iedereen ongodsdienstig te maken– maar juist een middel, om iedereen de vrijheid te geven naar eigen overtuiging te leven.

In Europa zie je natuurlijk geen onderdrukking zoals in Iran. Maar je ziet door een verkeerd begrip van seculariteit wel een marginalisering van godsdienst.”

Bielefeldt ervaarde dat zelf in 2012 tijdens het Duitse debat over jongensbesnijdenis. De regering moest toen snel een noodwet maken om te voorkomen dat de besnijdenis door het vonnis van een rechter een misdrijf zou worden. „Ik ben toen opgekomen voor het recht op besnijdenis voor joden en moslims. Maar ik heb wekenlang zeer hatelijke reacties gehad. Die mensen denken dat begrip voor religie niet past binnen het secularisme.”

De Nederlandse Raad van State adviseert de regering dat een burgemeester in geval van nood een kerk moet kunnen sluiten. Hoe ziet u dat?

„Dat hangt helemaal van de invulling af. Vrijheid van religie is immers geen absoluut recht. Beperkingen zijn dus mogelijk. Tegelijk geldt dat alle beperkingen onwettig zijn, tenzij de noodzaak is bewezen. Kerken hebben een verantwoordelijkheid naar de samenleving, dus moeten ze de overheid aanhoren. Maar ze moeten ook duidelijk maken dat de bewijslast bij de burgemeester ligt. En zolang die de noodzaak van de maatregel niet hard kan maken, gaat de sluiting niet door.”

Rechtszaken

Het afgelopen jaar hebben diverse (rechts)zaken gespeeld rond de vraag of kerken wel of geen diensten mogen houden. Een selectie:

Ierland, april 2021: Minister Stephan Donnelly van Gezondheid verbiedt alle kerkdiensten, om verspreiding van het coronavirus te stoppen. De rooms-katholieke bisschoppen bezinnen zich op juridisch advies. De evangelische prediker John Ahern van All Nations Church komt met zijn gemeente samen in een park in Dublin.

Canada, april 2021: De Grace Life Church (GLC) in Edmonton procedeert over het hek dat de autoriteiten om haar kerkgebouw hebben gezet. Die afrastering staat daar omdat de gemeente zich niet houdt aan coronabeperkingen. De provincie Alberta wil dat de kerk maximaal 15 procent van de plaatsen gebruikt. De kerkenraad accepteert die grens niet. Eerder dit jaar zat de voorganger van de gemeente, James Coates, vijf weken in de cel omdat hij diensten in een volle kerk had geleid.

Brazilië, april 2021: Het hooggerechtshof besluit dat regionale overheden kerken tijdelijk kunnen sluiten. „Als we willen bidden, dan bidden we thuis”, aldus de voorzitter van het hof. Dat vonnis komt een week na een tegengestelde uitspraak van hetzelfde hof dat zei dat religieuze ontmoetingen –binnen de coronamaatregelen– tijdens het paasweekeinde belangrijk zijn. Vooral onder evangelicalen in Brazilië liggen de coronabeperkingen gevoelig.

Berlijn, april 2021: De rechter in de Duitse deelstaat Berlijn spreekt uit dat het verbieden van kerkdiensten tijdens de pandemie geen schending van de godsdienstvrijheid is. Een rooms-katholieke parochie had opheffing van dit verbod geëist. Volgens de rechter is de ingreep noodzakelijk om „zowel het leven van kerkgangers als de gehele bevolking te beschermen.” De rechter wijst erop dat gelovigen diensten wel digitaal kunnen volgen.

Schotland, maart 2021: De rechter geeft een groep van 27 kerkleiders gelijk nadat de Schotse regering had besloten kerken te verbieden open te gaan. Volgens de rechter gaat dit besluit verder dan de wettige bevoegdheden van de regering. De rechter benadrukt dat beperkingen tijdens samenkomsten wel wettig kunnen zijn. De Schotse regering vond sluiting noodzakelijk om de opkomst van de zogeheten Kentse variant van het virus te blokkeren.

België, december 2020: De afdeling rechtspraak van de Raad van State in België vernietigt het verbod op erediensten. Het verzoek daartoe kwam van Joodse organisaties. Zij klaagden dat zij voor een officiële dienst tien mannen moeten hebben en dat was onder de coronamaatregelen van de overheid niet mogelijk.

Frankrijk, november 2020: De voorzieningenrechter van de Franse Raad van State beslist dat het maximum van dertig mensen in kerkdiensten „onnodig, onevenredig en discriminerend” is en geldt als een „onwettige aanval” op de vrijheid van eredienst. De rooms-katholieke bisschoppen hadden geklaagd dat de vrijheid van eredienst niet op dezelfde manier was gegarandeerd als de „vrijheid van handel en industrie.”

VS, november 2020: Het Amerikaanse hooggerechtshof geeft een rooms-katholieke en joodse gemeente gelijk tegenover de staat New York. Gouverneur Andrew Cuomo had kerken in bepaalde gebieden een maximum van tien bezoekers opgelegd. Volgens de rechters kan „de grondwet ook tijdens de pandemie niet worden vergeten.”

VS, november 2020: Grace Community Church van de bekende pastor John MacArthur in Californië mag toch diensten houden, zo beslissen de gezondheidsautoriteiten. In september bepaalde een rechter dat de kerk in lockdown moest. Ook bij openluchtdiensten moesten bezoekers afstand houden en een mondkapje dragen. MacArthur noemt het dragen van een mondkapje deel van de „seculiere orthodoxie.”

Engeland, juli 2020: Het gerechtshof in Londen wijst een hele reeks eisen van de hand om beperkingen op burgerlijke vrijheden terug te draaien. Het enige wat het hof toegeeft, is dat de overheid niet beslist over wel of geen religieuze bijeenkomsten. Hij noemt dat een „ongerechtvaardigde ingreep in de vrijheid van religie.”