De Zuid-Afrikaanse opperrechter Mogoeng Mogoeng deed in december stof opwaaien met een gebed tijdens een ceremonie om de gezondheidswerkers in de stad Tembisa te bedanken. „Als er een vaccin is dat het werk van de duivel is”, bad hij, „en dat bedoeld is om 666 in de levens van mensen te spuiten en hun DNA aan te tasten… moge het dan door vuur verwoest worden.”

Er brak een storm van protest los, maar Mogoeng Mogoeng verdedigde zijn gebed. Hij had niet gezegd dat vaccins duivels zijn, maar alleen gebeden dat slechte vaccins vernietigd zouden worden. „Dit is volgens christenen de eindtijd”, verklaarde hij. „Als er een vaccin met 666 is, wil ik dat God het verwoest. Elk schoon vaccin moeten ze snel produceren; dat hebben mensen nodig voor hun gezondheid.”

Deze uitleg kon zijn critici niet overtuigen. Hij zaait twijfel en ondermijnt het vertrouwen in wetenschappelijk geteste vaccins, oordeelden zij. Belangenvereniging African Alliance spande daarom in januari een zaak tegen hem aan.

De geluiden die Mogoeng Mogoeng vertolkte, leven breder in de christelijke wereld. Met name in de Verenigde Staten doen op sociale media berichten de ronde over de relatie tussen anti-coronavaccins en de eindtijd. In een uitvoerig artikel beschreef The Washington Post deze week een filmpje van jongeren op de app TikTok van Amerikaanse jongeren. Ze speelden daarin een scène uit waarin ze gedwongen worden zich te laten vaccineren tegen het coronavirus. Het eindigt met beelden waarop ze bedekt zijn met nepbloed en op het randje van de dood balanceren. De boodschap: zo kunnen de vaccins de eindtijd aankondigen.

Wantrouwen

„Afgelopen zomer dacht ik nog dat dergelijke geluiden slechts in de marge klonken”, zei de christelijke epidemioloog Emily Smith in dezelfde krant. „Maar hoe langer de pandemie duurde, hoe meer ik me realiseerde hoe wijdverbreid ze waren. Ik stond er verbaasd van hoeveel christenen en lokale kerken ze onderschrijven.”

Smith kent de evangelicale wereld goed: ze werkt op een private christelijke universiteit in Waco, Texas, en is getrouwd met een baptistenpredikant. Ze besloot op haar Facebookpagina enkele kritische posts te plaatsen over de complottheorieën, wat haar op hatelijke reacties en zelfs bedreigingen kwam te staan.

De geluiden klinken niet alleen online, maar ook in sommige megakerken. Zo hield pastor Guillermo Maldonado van de megakerk King Jesus International Ministry in Miami zijn gehoor in december voor zich sowieso niet te laten vaccineren. „Geloof in goddelijke immuniteit”, zei hij.

In eerdere preken verkondigde hij dat het virus het DNA verandert en door de overheid gebruikt zou worden om mensen te volgen. In zijn ideeën speelt de eindtijd een belangrijke rol: het coronavirusvaccin zou het netwerk leggen voor de komst van de antichrist.

Andere pastors in de Verenigde Staten lieten zich op dergelijke wijze uit. „We zijn tegen maskers, tegen het houden van afstand, tegen vaccinaties”, verklaarde voorganger Tony Spell van de Life Tabernacle Church in Boston Rouge, Louisiana, in december bijvoorbeeld tegenover de Deutsche Welle (DW).

Onderzoek van The Washington Post en ABC News Poll uit januari wees uit dat 44 procent van de ondervraagde blanke evangelicalen zich waarschijnlijk of zeker niet wil laten vaccineren. Onder Amerikanen als geheel ligt dit percentage op minder dan een derde. In eerdere peilingen kwamen de percentages evangelicalen met scepsis over inenting nog hoger uit. Zo bleek uit een onderzoek van Pew uit december dat ongeveer de helft van de Amerikaanse witte evangelicale volwassenen geen vaccin wil. Onder hun zwarte geloofsgenoten lag dit percentage zelfs op bijna 60 procent.

De scepsis wortelt overigens niet alleen in eindtijd-gerelateerde theorieën. „De hoofdreden is een diep wantrouwen in de overheid”, aldus historicus prof. Sam Perry van de Baylor University in DW. „Het is het gevolg van decennialang wantrouwen in wetenschap, moderne geneeskunde en ‘de mondiale elite’.”

Onder zwarte Amerikanen wordt dat wantrouwen nog gevoed door negatieve ervaringen in het verleden. Diep in het collectieve geheugen zit nog altijd het beruchte Tuskegee-syfilisonderzoek, dat het Amerikaanse ministerie van Volksgezondheid tussen 1932 en 1972 uitvoerde in de staat Alabama. Buiten hun weten om fungeerden 600 arme, zwarte Amerikanen als proefpersonen in een onderzoek naar onbehandelde syfilis.

In de strijd tegen desinformatie rond vaccinatie tekenden 2700 Amerikaanse christelijke leiders eind augustus een open brief waarin ze opriepen tot vertrouwen in de wetenschap. De letter riep christenen op „mondkapjes te dragen, zich te laten vaccineren en desinformatie tegen te gaan.”

Principiële bezwaren

Principieel-theologische argumentaties tegen vaccinatie komen buiten Nederland nauwelijks voor, ook niet onder gereformeerden. Wel leven dergelijke bezwaren in de Verenigde Staten en Canada binnen gemeenschappen met wortels in Nederland.

De Amerikaanse epidemioloog John Grabenstein publiceerde in 2013 een onderzoek naar religieuze overtuigingen rond vaccinaties. Hij bracht enkele tientallen uitbraken van infectieziekten in religieuze gemeenschappen in kaart en identificeerde slechts twee groepen waar vaccinaties breed afgewezen worden: Christian Scientists en Nederlandse gereformeerden.

Christian Science is een beweging die zich naast de Bijbel baseert op een boek van oprichtster Mary Baker Eddy en in het algemeen zeer wantrouwend staat tegenover de moderne medische wetenschap. Een strikt, algeheel, verbod op vaccinatie kent Cristian Science overigens niet.

Het beeld is sinds 2013 niet verschoven, denkt Grabenstein. „Er staat niets nieuws in de Bijbel natuurlijk”, reageert hij. „De standpunten in alle grote religies zijn consistent: de algehele lijn is dat handelen dat leven en gezondheid spaart, gewenst is. De belangrijkste religieuze organen accepteren daarom vaccinatie tegen Covid-19 en moedigen die zelfs aan. Paus Franciscus sprak over Covid-vaccinatie in termen van verplichting en bestempelde verwerping als suïcidaal.”

Hij ziet wel dat internet een grotere rol is gaan spelen in de verspreiding van „ongefundeerde complottheorieën.” Principieel-theologische overwegingen, zoals die in een deel van de Nederlandse gereformeerde gezindte leven, heeft hij elders op de wereld niet gevonden. „Dergelijke geluiden komen hier in de Verenigde Staten en Canada zeker niet vanuit de officiële organen”, aldus de rooms-katholieke epidemioloog. Ook zeer behoudende gemeenschappen als de Strict Baptists in Engeland en de Free Presbyterian Church of Scotland wijzen vaccinatie niet af.

Duidelijk is dat er sinds de ontwikkeling van het pokkenvaccin door Edward Jenner in 1796 kritiek bestond, ook vanuit religieuze hoek. Sommige geestelijken bestempelden het als „onchristelijk”, omdat het vaccin van Jenner gemaakt was op basis van koepokken en dus van een dier kwam. Andere theologen stelden dat inenting tegen Gods wil ingaat.

De Parijse historicus Patrice Bourdelais, die veel onderzoek deed naar epidemieën en gezondheidszorg, schrijft in één van zijn boeken over bezwaren die er leefden onder Quakers in Groot-Brittannië en baptistengroepen in Zweden. „Wereldwijd zijn het nu vooral de meer fundamentalistische religieuze bewegingen die sceptisch staan tegenover de wetenschap en daarom ook tegenover vaccinaties”, laat Bourdelais weten. Hij wijst daarbij onder meer op pinksterkerken.

Ethische hiërarchie

Een drempel voor christenen om gebruik te maken van anticoronavaccins kan het gebruik van menselijke cellijnen van foetussen zijn. Dat geldt onder meer voor het vaccin van AstraZeneca. Om die reden riepen onder meer rooms-katholieke kerkleiders in Australië gelovigen recent op de overheid te vragen om een ander vaccin dan dat van AstraZeneca.

Hun ambtgenoten in de Verenigde Staten stelden een „ethische hiërarchie” van vaccins op, waarbij Pfizer en Moderna als „niet-controversieel” gelden. Als AstraZeneca vermeden kan worden, verdient dat volgens de bisschoppen echter aanbeveling. Als dat alternatief er niet is, mogen katholieken er gebruik van maken omdat het belang van de volksgezondheid zwaarder weegt.

In het algemeen bevelen de bisschoppen vaccinatie echter aan „als een daad van liefde tot onze naaste en als deel van onze morele verantwoordelijkheid voor het algemeen welzijn.”