Dit is geen nieuw antwoord. Lange tijd werd immers door onderzoekers gedacht dat de Reformatie een reactie was op een periode van verval. De aflaatverkoop, als een vorm van financiële afpersing van het kerkvolk, zou een onderdeel daarvan zijn geweest. Met name na de Tweede Wereldoorlog is de ”vervalthese” in het Reformatieonderzoek bijgesteld. In de periode voorafgaand aan de Reformatie floreerde juist de godsdienstigheid in allerlei vormen. Eigenlijk was de Reformatie –denk aan de genoemde historicus– onverklaarbaar. Er waren wel afzonderlijke verschijnselen van verval, maar er was geen ”systematische crisis”.

Heilige Roomse Rijk

Volgens Habenicht was die laatste er wel; hij betrekt deze althans op het toenmalige Heilige Roomse Rijk van de Duitse Natie. Die crisis hing samen met de aflaatverkoop. Door de manier waarop deze zich ontwikkelde moest het wel tot de Reformatie komen, zoals Habenicht in de titel van zijn boek aangeeft. Hoe overtuigend is deze verklaring?

Om dat te kunnen beoordelen, laat ik Habenichts betoog kort de revue passeren. Vanaf eind vijftiende eeuw werden in heel het rijk aflaatcampagnes gehouden waarbij men voor een minimale prijs, tegen een minimale vorm van boetedoening, een maximale ‘hoeveelheid’ genade ontving, namelijk volledige kwijtschelding van schuld tegenover God. Dit gold met name voor de zogenaamde biechtbrieven: wie zo’n papier kocht, had als het ware een cheque in handen die hij bij zijn of haar overlijden kon inwisselen voor genade uit de ‘genadeschat van de kerk’. Doordat er steeds nieuwe aflaten door de paus werden afgekondigd en deze in grote aantallen werden gedrukt, ontstond er een ‘kredietcrisis’ die Habenicht vergelijkt met die van 2008 in Europa. Al de biechtbrieven samen vormden een soort zeepbel waarvan niemand wist hoe groot deze was. Dit leidde tot een crisis van de kerk, waarvoor Habenicht aanwijzingen geeft door allerlei kritische stemmen te citeren.

Brandstof

Voor Luther was dit alles brandstof om het systeem van de aflaat in brand te steken, schrijft Habenicht. Hij zag het als zinloos om te hopen door een aflaat zalig te worden, zelfs als de aflaatverkoper of de paus zijn ziel daarvoor als pand wilde geven (52e stelling, 1517). Deze implosie van de aflaat zou zich in zo’n vijf tot tien jaar, vanaf circa 1515/1520 tot circa 1525, voltrokken hebben.

Tegelijk ging Luther verder dan de aflaat, maar dan op een radicaal andere manier. Luther verkondigde een universele aflaat, gegeven door Jezus Christus en te allen tijde beschikbaar. Wie in Hem gelooft, die zijn alle zonden vergeven. Een „hemelse aflaatbrief”, zoals Luthers medestander Urbanus Rhegius in 1523 schreef.

Verklaringsmodel

Habenicht heeft een goed leesbaar en rijk geïllustreerd overzicht van de ontwikkeling van het aflaatsysteem geschreven. Daarvoor heeft hij overigens vooral materiaal van eerder onderzoek samengebracht, dat hij aangevuld heeft met nieuwe gegevens over met name de financiële aspecten. Als samenhangend verklaringsmodel voor het ontstaan van de Reformatie is zijn these mijns inziens niet toereikend. Daarvoor zou je nauwkeurig de contexten, factoren en argumenten moeten wegen die een rol speelden bij de overgang van personen of plaatsen naar de Reformatie. Habenicht doet dit niet. Veel te snel is Habenicht ook in de lijn die hij trekt van de Reformatie naar de Verlichting, van Luther naar de vrijheid van het geweten van het individu. Wie echter een toegankelijk boek over de aflaatverkoop rond 1500 zoekt en Duits kan lezen, kan hier goed terecht. En zo kan de lezer zich erover verwonderen dat God Luther de hemelse aflaat liet herontdekken.

Ablass. Wertpapier der Gnade. Wie es zur Reformation kommen musste, Georg Habenicht; uitg. Imhof; 336 blz.; € 29,95