Sarren en vleien. Daarin schuilt de welsprekendheid van president Trump, meent prof. Jaap de Jong, die zich aan de Universiteit Leiden onder meer bezighoudt met politieke retorica. „Er gebeurt bij hem altijd iets. Hij houdt zich niet aan de spelregels en trekt daardoor de aandacht.”

De stijl van Trump is die van de strijdbaarheid. „Hij gaat altijd in de aanval. De hele wereld zit vol zondebokken die Amerika bedreigen. Dat zijn de Democraten of de Mexicanen, de Chinezen of de Iraniërs. De conclusie is dat hij klaarstaat om het land te redden.”

Zodra Trump een tegenstander benoemt, wordt die ook gekleineerd, zegt De Jong. „Soms wordt die belachelijk gemaakt en krijgt die een bijnaam, zoals ”Sleepy Joe” of ”Crooked Hillary”. Een partijgenoot die bij het tellen van de stemmen niet meewerkt aan zijn overwinning, is een lafaard.”

Als je zo strijdbaar in het leven staat, kan er maar één winnen, denkt De Jong. „Trump eist erkenning. En als de overwinning er niet is, liegt hij die wel bij elkaar. The Washington Post telde 30.529 leugens in zijn toespraken. Een verzoenend woord naar de andere kandidaat of naar de Amerikanen die niet op hem hebben gestemd, zit er niet bij. Hij kan de aandacht niet delen. Hij denkt volledig in tegenstellingen; hij is maniakaal polariserend.”

Het valt De Jong op dat Trump altijd extreme taal kiest. „Hij heeft het over bloedbad, of de hel. Grijstinten kent hij niet.”

Trump is in staat „complexe dingen plat te slaan”, zegt De Jong. „Het effect daarvan is dat hij de indruk wekt dat de oplossing eenvoudig is. Bijvoorbeeld een muur aan de grens met Mexico. Ik vind het wel knap dat hij in een paar woorden bij zijn punt is. Veel politici slagen daar na jaren training nog altijd niet in.”

Lars Duursma werkte meermalen als vrijwilliger tijdens de verkiezingscampagne in de Verenigde Staten, voor beide partijen. Momenteel werkt hij in Nederland als spreker en trainer.

In 2016 bezocht hij enkele toespraken van Trump als aanstormend kandidaat. „Ik herinner me een klein zaaltje met nauwelijks honderd mensen. Enkele jongeren kwamen een beetje uit nieuwsgierigheid. Nou, ze zijn prima vermaakt. Trump speelt met zijn publiek. Hij maakt ook oogcontact.”

Zolang Duursma in die zaal zat, vond hij het overtuigend, vertelt hij. „In Amerika wordt vaak achteraf een transcript van een redevoering gemaakt. Als je dan dezelfde tekst terugleest, valt je op hoe gebrekkig die is.”

Kenmerkend voor Trump zijn herhalingen en gehaspel met zinsbouw, waardoor hij een zin vaak opnieuw begint. „Hij kan een klein detail eindeloos herhalen. Maar dat zie je pas zodra je die rede op papier leest.”

Het valt De Jong op dat Trump veel meer doet dan alleen spreken. „Hij gebruikt zijn handen en trekt volop met zijn gezicht. Ik ken nauwelijks politici die zo’n breed repertoire aan lichaamstaal gebruiken als hij.”

Als spreker was Trumps voorganger Obama „oneindig veel beter”, zegt Duursma. „Bij hem was alles gepolijst en geregisseerd. De zinnen kwamen er als muziek uit. Maar na acht jaar waren mensen dat zat.”

De kracht van Trump is dat hij spontaan overkomt. Hij improviseert heel veel. Dat wekt een gevoel van eerlijkheid en geloofwaardigheid. De Jong: „Hij wekt de indruk dat hij is wat je ziet. De gewone man denkt dan: deze man lijkt meer op mij dan die andere politicus. Zo heeft hij zelfs veel vrouwen en zwarte kiezers weten te winnen.”

Of Trump werkelijk naturel is, betwijfelt Duursma. „Vroeger steunde hij de Democraten en was hij voor abortus. Zodra hij in de gaten kreeg dat hij meer kon winnen door de Republikein te spelen en zich tegen abortus uit te laten, ging hij dat doen.”

De kracht van Trumps geloofwaardigheid zit volgens Duursma in zijn radicale opstelling. „Trump spreekt de taal van zijn meest fanatieke aanhangers. De meeste politici proberen de middengroepen te paaien. De Democraten zijn eigenlijk voor de vrije abortus. Maar omdat dat niet goed valt bij de twijfelaars, zeggen ze dat abortus „zeldzaam, veilig en wettig” dient te zijn. Dat komt gematigder over. Trump is een van de weinigen die zich uitsluitend op hun meest radicale achterban richten.”

Trump maakt een eind aan de gedachte dat het in de politiek om de boodschap gaat, constateert De Jong. „Als hij op het podium staat, werkt hij meer met zijn gevoel, zijn pathos, dan met feiten of logica. Hij hengelt voortdurend naar applaus.”

Volgens Duursma gebruikt Trump zijn rally’s zelfs om te peilen waar zijn publiek voor staat. „Andere politici hebben daarvoor hun focusgroepen. Trump sprak in een van zijn eerste toespraken zijn steun uit aan de NAVO. Daar kwam echter geen applaus op. In zijn volgende rede was hij heel kritisch op de NAVO-bondgenoten, die te weinig aan defensie uitgaven. Dat viel veel beter.”

Duursma ziet wel duidelijk een verschil tussen de spontane Trump en de ”teleprompter-Trump”. Met dat laatste verwijst hij naar het apparaat met twee doorzichtige schermen, waarvan sprekers de voorbereide tekst kunnen lezen, zodat ze oogcontact kunnen maken en het lijkt alsof ze uit het hoofd spreken. In Europa wordt dat weinig gebruikt, maar in de VS is het vrij standaard.

Duursma: „Zodra Trump voorbereide teksten gaat lezen, merk je dat hij er geen plezier meer in heeft. Er zit weinig energie in. De zinnen zijn wel correct, maar het is gewoon niet meer de Trump die we kennen.”

In hoeverre heeft Trump een messiaans trekje?

De Jong: „Er is natuurlijk geen enkele twijfel over dat hij de enige redder is. Ieder ander die maar een beetje in de buurt komt, wordt afgeserveerd of belachelijk gemaakt. Daarnaast had zijn terugkeer uit het ziekenhuis na de behandeling voor corona iets van de opstanding uit de doden. Hij had als leider het risico genomen om zich aan corona bloot te stellen en zijn boodschap was: laat je niet kisten. Griezelig onverantwoord.”

In veel toespraken van Trump zit iets van bitterheid. Welk effect heeft dat?

Duursma: „In veel van zijn redevoeringen hoor je dat we iets zijn kwijtgeraakt –namelijk het echte Amerika–, vervolgens dat dit is afgepakt, en vervolgens wie dat heeft afgepakt. In zijn toespraak vlak voor de bestorming van het Capitool zei hij: De overwinning is jullie ontstolen. Niet: van mij gestolen, maar van jullie.

Toch kun je die bestorming –die in zekere zin het begin van een staatsgreep is– niet volledig aan Trump toeschrijven. Hij geeft wel het zetje gegeven. Maar dit gebeurt in de context van twintig jaar desinformatie, vijandschap tussen partijen en bubbelvorming op sociale media. Als je vroeger zoiets van plan was, zei iemand wel tegen je: Zou je dat wel doen? Maar tegenwoordig sluiten mensen zich voor elkaar af. Het is bekend dat zelfs familieleden elkaar ontvrienden als die van een andere partij lid zijn.”