Als zoon van een oud gereformeerde bakker met twaalf kinderen trad Kees Stam (90) in dienst van scheepswerf Smit in zijn geboortedorp Kinderdijk. Hij klom er op tot chef van het bedrijfsbureau, in 1980 startte hij zijn eigen adviesbureau. In zijn vrije tijd verdiepte hij zich in de geschiedenis van het burgerlijk en kerkelijk huwelijk. Sinds 2009 houdt hij zich bezig met de Duitse bezetting van Nederland. Het leverde een oorlogskroniek op waarover hij tal van lezingen hield. Voor hemzelf was de ingrijpendste oorlogservaring het huilen van zijn vader op 11 mei. „We moesten toen evacueren, omdat men veronderstelde dat de Duitsers de scheepswerven zouden bombarderen.”

De berichten over de vervolging van Joden en andere voor nazi’s ongewenste personen ging aan hem voorbij. „De wereld was destijds klein, zeker voor een kind. Wel herinner ik me nog goed de transporten van mannen die in november ’44 bij razzia’s waren opgepakt. Met binnenvaartschepen werden ze naar Kampen getransporteerd; daarvandaan ging het verder per trein. Vanaf de dijk hoorde ik ze schreeuwen van ellende.”

Een reis met abonnees van het RD naar het Noord-Duitse Papenburg bracht hem in de buurt van Esterwegen, waar al voor de Tweede Wereldoorlog een concentratiekamp was gesticht. „Dat prikkelde mijn belangstelling, dus ik heb de gedenkplaats bezocht. Daar ging een wereld voor me open. Langs de grens van Nederland lagen zo’n vijftien kampen waarin voor de oorlog al volop werd gemoord. Mensen die wisten te ontvluchten, werden zelfs op Nederlands grondgebied door de Gestapo doodgeschoten. Dat werd onder het vloerkleed geveegd om de vrede met ons bevriende staatshoofd Hitler te bewaren.”

Doodsfabrieken

Een bezoek aan de psychiatrische kliniek van Bedburg-Hau confronteerde Stam met de verdelging van psychiatrische patiënten en mensen met een verstandelijke of lichamelijke beperking. Het doden en cremeren vond plaats in ”Tötenanstalt” Grafeneck onder Stuttgart, een van de zes doods­fabrieken waar geselecteerde bewoners 
van ”Heilstätten” naartoe werden gebracht. „Bij bezoeken aan documentatiecentra, tentoonstellingen en voormalige kampen kreeg ik leerzame informatie aangereikt. Zo onbeschaamd als de euthanasie werd bedreven, zo open wordt er nu in Duitsland over gesproken. Dat begon in 1980, naar aanleiding van een Amerikaanse film over de Holocaust. Tot die tijd werd het onderwerp doodgezwegen. Psychiaters en artsen waren doodsbang voor beschadiging van het imago van de beroepsgroep.”

De opvatting dat verbetering van het menselijk ras een Duits ideaal was, zag Stam door zijn onderzoek weersproken. „Ook Amerika en de Scandinavische landen waren ermee bezig. Daar werden op grote schaal mensen verplicht gesteriliseerd. Dat gebeurde in Nederland niet, maar we deden volop mee aan de theoretische ontwikkeling van de eugenetica, onder meer via het blad ”Afkomst en toekomst”. De hoogleraren Steinmetz van de Universiteit van Amsterdam en Van Herwerden van de Rijksuniversiteit Groningen propageerden ingrijpen in het persoonlijke leven als men niet voldeed aan de regels van een gezonde samenleving.”

Dat ging de Nederlandse overheid te ver. Wel koos de regering voor positieve eugenese. De kinderbijslag voor welgestelden was drie keer zo hoog als die voor armen en laaggeschoolden. Om voortplanting door de laatste categorie te ontmoedigen. „Hitler heeft de eugenetica gepolitiseerd en geradicaliseerd”, constateert Stam, „maar de grondgedachte werd breed gedeeld.”

Het fabrieksmatig doden van kwetsbaar leven, onder de codenaam Aktion T-4, was in Duitsland relatief eenvoudig dankzij het feit dat de kolossale instellingen voor psychisch zieken en verstandelijk gehandicapten voornamelijk in het buitengebied lagen. „De zwakzinnigenklinieken bij Bedburg-Hau telden 5000 bewoners, de klinieken van Bethel bij Bielefeld 8000.”

Weerstand

Het T-4-programma werd stilgelegd na ernstige protesten van de invloedrijke bisschop August von Galen. „Hitler was doodbenauwd voor negatieve publiciteit, daarom durfde hij Von Galen niet aan te pakken.” Terwijl de Rooms-Katholieke Kerk openlijk weerstand bood, conformeerde het overgrote deel van de Lutherse Kerk zich aan de opvattingen van de nazi’s. Schokkend was voor Stam dat ook de Innere Mission binnen de Lutherse Kerk, die een groot aantal ”Heilstätten” beheerde, voor Hitler en het nationaalsocialisme koos. „In 1931 liet de Innere Mission zich al positief uit over het steriliseren en eventueel euthanaseren van ongeneeslijk zieken en invaliden.” Een positieve uitzondering was Friedrich von Bodelschwingh, directeur en pastor van de door zijn vader gestichte Bethelklinieken. „Hij weigerde aanvankelijk elke vorm van medewerking aan het T-4-programma, maar werd vanuit de Rijkskanselarij onder zware druk gezet, waardoor concessies onvermijdelijk waren. In tegenstelling tot andere klinieken werd Bethel verder met rust gelaten, omdat ook Von Bodelschwingh een wijdvertakte relatiekring had.”

Het stilleggen van het T-4-programma veranderde aan de praktijk weinig. De verantwoordelijkheid werd nu bij de artsen van de instellingen gelegd. Die gingen vrijwel zonder uitzondering op de oude voet voort, nu onder de codenaam Aktion 14f13. Officieel werd van de circa 900.000 bewoners van instellingen en klinieken een derde omgebracht. In die telling zijn de vermoorde doven, blinden, baby’s, bejaarden en onherstelbaar gewonde militairen niet meegerekend. Stam acht het dan ook reëler om uit te gaan van 500.000 slachtoffers. Alleen in Duitsland.

Ook Nederland ontkwam niet aan het eugenetische programma, zij het in bedekte vorm. „Voor zover nu bekend is er alleen in de Willem Arntz Hoeve in Den Dolder actieve euthanasie toegepast, nadat de directeur was vervangen door een Duitse zaakgelastigde. Een overtuigde nazi. In andere klinieken met opvallend hoge sterftecijfers waren verwaarlozing en ondervoeding de belangrijkste oorzaken. Alle instellingen langs de kust moesten wijken voor de Atlantikwall. De bewoners werden overgeplaatst naar oostelijker gelegen oorden, zonder de bijbehorende voeding en medicatie. Door de overbezetting braken er besmettelijke ziekten uit. Op die wijze werd het Duitse ideaal alsnog verwerkelijkt.”

Rechtsaantasting

De Nederlandse overheid, medici, wetenschappers en juristen waren voor de oorlog al op de hoogte van wat er in Duitsland plaatsvond. Opvallend vindt Stam dat vooral de juristen hun stem verhieven. „Die protesteerden tegen de grove rechtsaantasting in Duitsland en het gevaar daarvan bij een eventuele bezetting.”

Niet alleen de intellectuele bovenlaag, ook de gewone man was volgens Stam bekend met het feit dat er in Duitsland voor de oorlog al een verkapte genocide plaatsvond. „Het wijdverbreide verhaal dat we het niet hebben geweten, klopt niet. De Joodse journalist Marcus van Blankenstijn, werkzaam bij de NRC en later het Utrechts Nieuwblad, publiceerde geregeld over de situatie in Duitsland. Ook een regionaal blad als de Schoonhovense Courant nam zijn artikelen over.”

Vanuit regeringskringen werden er pogingen ondernomen om Van Blankenstijn de mond te snoeren. „Vandaar zijn overstap van de NRC naar het Utrechts Nieuwblad, waar hij alle ruimte kreeg. We konden op z’n minst vermoeden dat er over de grens verschrikkelijke dingen gebeurden. Zoals wij nu weten van de ellende op Lesbos, maar we sluiten er onze ogen voor, deels uit onmacht. Wat kun je eraan veranderen? Dat was ook toen ongetwijfeld de houding. Daar kwam nog bij dat veel mensen in die crisisjaren met armoe hadden te kampen. Ze hadden genoeg aan zichzelf.”

Lessen

Tot voor kort bleef in Nederland het lot van gehandicapten en psychiatrisch zieken tijdens de Tweede Wereldoorlog vrijwel onbesproken. Dat veranderde door de inzet van dr. Cecile aan de Stegge, van origine psychiatrisch verpleegkundige. De promotiestudie over de geschiedenis van de psychiatrische verpleegkunde confronteerde haar met de gebeurtenissen in de oorlog. Sinds vorig jaar verricht ze in opdracht van GGZ Nederland en de Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland onder de paraplu van het NIOD onderzoek naar het wel en wee in Nederlandse klinieken tijdens de Duitse bezetting.

De bevindingen over het lot van de vergeten slachtoffers bevatten belangrijke lessen voor vandaag, benadrukt Stam. „De eerste les is dat we alert moeten zijn op informatie van klokkenluiders met kennis van zaken. Lúíster naar die mensen, ook als ze niet tot je eigen kring behoren. Om één voorbeeld te geven: niet ds. Kersten, maar Miskotte doorzag al vroeg het heidense karakter van het nationaalsocialisme. Een tweede les is dat we blind kunnen zijn voor de realiteit in eigen tijd. De dialogen in de film ”Öpfer der vergangenheit”, die het Duitse publiek rijp moest maken voor de eugenetische praktijk, lijken verdacht veel op de huidige argumenten voor euthanasie. Opnieuw is er te weinig weerstand, ook onder christenen. Door gewenning en een verdeeld kerkelijk geluid. De derde les is dat kwaad vaak wordt verbloemd door bureaucratisering. Als alles maar precies volgens de regels gebeurt, ben je niet strafbaar. Daar ligt een griezelige overeenkomst tussen toen en nu. Ook in Duitsland werd alles keurig geprotocolleerd en gedocumenteerd. Daar beriepen de artsen zich na de oorlog op. We hebben volgens protocol gehandeld. Maar protocollen mogen nooit de norm worden.”