Drie vaccinfabrikanten presenteerden onlangs voorlopige resultaten die laten zien dat vaccinatie van gezonde vrijwilligers de kans op een infectie met ongeveer 94 procent vermindert: een reductie van 0,75 procent naar 0,04 procent. De kans op ”ernstige corona” verminderde van 0,041 procent naar 0,005 procent. Hoe kan een effectief vaccin zo weinig gezondheidswinst opleveren?

De hoofdreden is dat Covid-19 niet zo besmettelijk is als waar de fabrikanten rekening mee hielden. Het vaccin lijkt dus wel te werken, maar als je niet tot de risicogroepen hoort (hogere leeftijd, lijdend aan overgewicht of andere combinaties van aandoeningen), heb je zelf nauwelijks wat aan het vaccin. Maar, zeggen voorstanders van vaccinatie, je doet het voor je zwakkere medemens. Immers, als ik geen corona krijg, kan ik het niet overdragen. Dat effect bewerkstellig je door groepsimmuniteit, dus een hoge vaccinatiegraad. Maar of dat echt zo werkt, is lastig aantoonbaar.

Wat is groepsimmuniteit?

Waarom is groepsimmuniteit zo lastig te begrijpen? Omdat ons huidige begrip van groepsimmuniteit stoelt op historische metingen en waarnemingen van epidemieën. Groepsimmuniteit speelde vroeger na een epidemie wel degelijk een grote rol. Het is echter de vraag of dat nog zo is. Vroeger zaaiden vele infecties massaal dood en verderf (de pest, mazelen, tuberculose, difterie, kinkhoest). Epidemieën kwamen om de paar jaar in pieken, gescheiden door tussenjaren met een lage sterfte dankzij groepsimmuniteit. Terwijl er in die tussenjaren meer dan genoeg mensen waren die het ziekmakende organisme konden verspreiden.

Neem bijvoorbeeld de historische trend in de sterfte aan mazelen in Amsterdam. In de 18e en 19e eeuw stierven veel Amsterdamse zuigelingen en peuters aan mazelen. Tot halverwege de 19e eeuw zat er tussen iedere epidemie twee tot drie jaar met een zeer lage mazelensterfte. Dit effect is te danken aan echte groepsimmuniteit: na twee tot drie jaar waren immune peuters te oud om aan mazelen te sterven, maar er was wel weer een nieuwe generatie baby’s en peuters die niet immuun was.

Rond 1856 werd het opeens anders: epidemieën kwamen steeds minder vaak voor en maakten minder slachtoffers. Wel bleef mazelen constant aanwezig, zonder tussenperiodes: mazelen werd ”endemisch”. Hoe kwam dit? Amsterdam werd immers alleen maar smeriger, raakte overbevolkt en was een stad vol lompen en krotten. De Britse epidemioloog Thomas McKeown dacht dat het vooral kwam door betere en goedkopere voeding, met een steeds betere conditie van nieuwboorlingen. Moeders werden sterker en gezonder, en hun baby’s kwamen sterker en gezonder ter wereld. Onder armen en zwakken bleef de mazelen echter een gevreesde ziekte.

Begin 20e eeuw nam ook de sterfte aan de endemische vorm van mazelen af, met een geringe en goed te verklaren opleving in 1918-1919 en een bliepje in 1946. Wat veranderde er zoal begin 20e eeuw in Amsterdam? Heel veel: hogere lonen, beter eten, riolering, hygiëne, grotere woningen, verplicht onderwijs, betere zorg. Na 1950 overleden in Amsterdam nul tot hoogstens twee kinderen per jaar aan mazelen. En de vaccinatie? Die kwam pas in 1976.

Groepsimmuniteit heeft door de hoge weerstand van de huidige bevolking nauwelijks betekenis. In het geval van de mazelen kunnen het ”historische” begrip groepsimmuniteit en aansluitend de werking van het vaccin niet goed geëvalueerd worden, simpelweg omdat er te weinig mensen aan de ziekte overlijden, of in de eerste plaats besmet worden.

Corona nu

In Nederland overleden in de voorjaarsgolf 6200 mensen aan Covid-19. Mogelijk meer, omdat de diagnose niet bij iedereen goed werd vastgesteld. In de huidige golf zijn tot nu toe 3100 Nederlanders overleden. Daarmee had corona in 2020 dezelfde sterftekans als de mazelen in Amsterdam begin vorige eeuw. Waarschijnlijk ligt de geringere coronasterfte in de tweede golf aan een combinatie van factoren: 1. eerdere en betere behandeling; 2. de kwetsbaren worden beter beschermd; 3. de meest kwetsbare burgers zijn al overleden.

Dat bij een nieuw virus nu geen massale sterfte optreedt, zoals bij mazelen in 1783, kunnen we niet verklaren uit groepsimmuniteit. Immers, niemand had tot begin dit jaar enige immuniteit tegen corona. En net als toen bij mazelen hadden we nog geen vaccin. Hoe ontwrichtend de corona-epidemie ook is, vergeleken met historische epidemieën is de sterfte laag. Dat is vooral te danken aan de goede gezondheid van de meeste mensen: dat maakt vaccinatie van mensen met een goede weerstand en een laag risico niet zinvol.

Enorm veel nodig

Wie met deze kennis de succesvolle coronavaccins onder de loep neemt, ontdekt snel dat ook nu de verwijzing naar groepsimmuniteit niet sterk is. Vooropgesteld: een vaccin maken is ingewikkeld en het is knap dat er zo snel vaccins beschikbaar zijn. Maar het principe van elk vaccin is eenvoudig: je neemt een stukje virus dat zelf niet ziekmakend is, je vermenigvuldigt dat stukje virus en spuit dat in, zodat er antilichamen tegen het virusdeel worden gemaakt. Als dan een echt virus het lichaam binnendringt, herkent het immuunsysteem het virus als indringer, valt het aan en ruimt het op.

Meerdere fabrikanten tonen veelbelovend dat hun vaccins de kans op een infectie verminderen. Voor bijvoorbeeld het Pfizervaccin werden bijna 44.000 vrijwilligers ingespoten: 22.000 kregen het ”echte vaccin” en 22.000 kregen een ”placebo”. Van de placebogroep werd bij 162 proefpersonen corona vastgesteld. Bij de vaccingroep waren dat er acht. Dat is 94 procent respons, goed nieuws dus. In wetenschappelijke termen: een hoog-significant verschil (p<0,00001).

Een positieve coronatest is belangrijk, maar uiteindelijk gaat het daar niet om. Dokters behandelen mensen en geen laboratoriumuitslagen. Bij de Pfizer-studie kregen in de placebogroep negen mensen ”ernstige ziekteverschijnselen”, in de vaccingroep slechts één. Dat verschil is significant (p=0,02), maar op de hele groep nogal klein. Er vielen geen doden door corona. Het waren immers gezonde vrijwilligers. Ernstige bijwerkingen op korte termijn kwamen niet voor.

Het grootste probleem is dat maar heel weinig mensen besmet werden door het virus: slechts 162 van de 22.000 (0,7 procent). Dat kun je met het vaccin verlagen naar 0,04 procent. Anders uitgedrukt: om bij één persoon een infectie te voorkomen, moet je 140 mensen vaccineren. En om één patiënt met ”ernstige ziekteverschijnselen” te voorkomen, moet je 2700 mensen vaccineren. En je moet ontelbaar veel gezonde mensen vaccineren om theoretische sterfte te verlagen.

Is dit een reden om niet te vaccineren? Nee, wie wil, die mag. De kans dat het helpt is relatief klein. Het virus discrimineert; om het te lijf te gaan, moeten wij dat ook doen. Als je al besluit om te gaan vaccineren, beperk je tot de risicogroepen. Verplicht? Nee! Anders dan in vroeger dagen, waarin er nauwelijks weerstand was tegen virussen en groepsimmuniteit een belangrijke rol speelde, zijn de aantallen nu echt te klein om vaccinatie (direct of indirect) verplicht te stellen.

De auteurs zijn hoogleraar radiotherapie en MR fysica in het Amsterdam UMC; zij zijn geen experts in virussen, maar wel in het rekenen met kansen en risico’s van medische testen en behandelingen.