Gered uit handen van de pemoeda’s
Met een tank schoten ze een gat in de muur van de gevangenis. Daarmee redden elf soldaten 75 jaar geleden een paar duizend Nederlanders van een wisse dood. Bevrijdingsactie tijdens de Bersiap in Nederlands-Indië.
Jack Boer (1911-1993), reserve-kapitein bij het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger (KNIL), was de enige Nederlander onder de militairen die de actie uitvoerden. Hij kende de Werfstraatgevangenis in de stad Soerabaja: de Japanners hadden hem er gevangen gehouden en gemarteld.
In het machtsvacuüm na de Japanse capitulatie in 1945 richtten Indonesische jongeren –pemoeda’s– een bloedbad aan onder Europeanen die net uit de interneringskampen kwamen. Boer schreef later dat pemoeda’s 2384 Nederlanders gevangen hielden in de Werfstraatgevangenis. Daarbij is de vraag gesteld waaraan hij dat exacte aantal ontleende. Ook andere details van het verhaal zijn in twijfel getrokken. Het tekent de chaos van die dagen. Duidelijk is wel dat de reddingsactie net op tijd kwam.
Moordplan
Een van de arrestanten in de Werfstraatgevangenis vertelde later hoe hij was opgepakt: „Mensenmassa’s riepen: „Dood alle Nederlanders. Hak ze in stukjes!” Bij de Simpang Sociëteit zagen we een afgrijselijk bloedbad. Gelukkig reden wij door naar de gevangenis. Daar moesten we uit de laadbak springen: spitsroeden lopen door een woedende menigte met kapmessen, steekwapens en knuppels.”
Als 15-jarige jongen zat hij met veertien mannen in een driepersoonscel. „Snakten naar zuurstof. Alleen wat waterige boeboer (rijstepap) om te eten. Onzekerheid over het lot van onze familieleden. Angst voor wat ons te wachten stond.”
Volgens het verslag dat KNIL-officier Boer optekende, kwam een Molukse bewaker stiekem vertellen dat de gevangenen vergiftigd zouden worden doordat er arsenicum door hun pap zou worden gemengd. Daarna zou de gevangenis in brand worden gestoken. Gevangenen vertelden hoe ze getuige waren van de voorbereidingen: uit het riool steeg de lucht van petroleum en benzine op.
De Molukse bewaker –Boer vertrouwde hem omdat hij hem kende uit zijn eigen gevangenistijd– kwam met dit bericht naar de Britten toe die bij Soerabaja waren geland om het gezag tijdelijk van de Japanners over te nemen. Boer was bij hen in dienst als tolk, nadat hij zelf aan de Indonesiërs was ontsnapt.
Bevrijd
De massamoord zou de volgende morgen plaatshebben, dus haast was geboden. Er waren al eens Britse onderhandelaars naar de gevangenis gegaan, maar die waren daar gemarteld en gedood.
Nu was een snelle actie nodig. Boer kreeg daarvoor echter slechts tien Ghurka’s mee, Aziatische soldaten in Britse dienst. Met enkele vrachtauto’s en één tank. Die stopten op enige afstand van de gevangenis, waarna een Ghurka eerst de wachtpost doodschoot. Daarna kwam de tank dichterbij en schoot een gat in de muur, waardoor het groepje soldaten naar binnen kon.
De geoefende militairen doodden de ruim honderd bewapende bewakers die zich in de gevangenis bevonden. Van de Ghurka’s kwam er één om.
In de celdeuren zaten geen sleutels, maar de bevrijders schoten de sloten kapot. De gevangenen die uit de overvolle cellen naar de binnenplaats stroomden, reageerden verrast toen Boer, die een Brits uniform droeg, hun in het Nederlands vertelde dat ze vrij waren. Heelhuids wisten de arrestanten de gevangenis te verlaten. Enkele honderden van hen werden per schip naar Batavia geëvacueerd.
Geen ridderorde
Bevrijder Boer kreeg in 1988 tijdens een reünie van ex-Werfstraatgedetineerden een dankbetuiging overhandigd met de handtekeningen van de reünisten. Ondanks inspanningen van het Comité Onderscheiding Jack Boer –met daarin onder anderen de oud-premiers De Jong, Van Agt en Lubbers– wees minister Kamp van Defensie in december 2005 een aanvraag voor postume toekenning van de Militaire Willemsorde af. „Het zich vrijwillig beschikbaar stellen als tolk en gids en het zich met gevaar voor eigen leven begeven in de beschreven actie getuigt van moed”, erkende Kamp. Boers precieze aandeel kon echter niet worden vastgesteld.
Onderscheiding of niet, voor de gevangenen die uit doodsnood verlost werden bleef Boer een van hun redders. Ze konden er vaak niet zonder emotie over spreken.
Gruwelen tijdens de Bersiap in Nederlands-Indië
De spectaculaire bevrijdingsactie in de Werfstraatgevangenis in Soerabaja op Oost-Java in november 1945 had plaats tijdens de Bersiap, het geweld van jonge vrijheidsstrijders in Nederlands-Indië kort na het einde van de Tweede Wereldoorlog.
Tienduizenden Nederlanders en andere bewoners van het eilandenrijk die van sympathie voor het koloniale bewind werden verdacht –onder wie Indo-Europeanen (indo’s), Chinezen en Molukkers–, werden op gruwelijke wijze gemarteld, verkracht en vermoord. Radio Pemberontak riep openlijk op tot het uitroeien van alle Belanda’s (Nederlanders) en Anjing Belanda’s (Nederlandse honden, waarmee de indo’s werden bedoeld).
Van het aantal slachtoffers zijn slechts ruwe schattingen bekend. Organisaties als Federatie Indische Nederlanders (FIN) hebben er herhaaldelijk op gewezen dat Indonesië nooit kritisch teruggekeken heeft op die periode of het aangerichte leed erkend heeft.
