Een van de meest indrukwekkende oorlogsmonumenten van Nederland bestaat uit zeventien woorden op een verder lege muur, noemde Marcel Broersma het in 2002, toen hij erover schreef in het Historisch Nieuwsblad.

De Groningse hoogleraar doelde op de dichtregels van H. M. van Randwijk: „Een volk dat voor tirannen zwicht, zal meer dan lijf en goed verliezen, dan dooft het licht”.

Het zijn de laatste regels van een langer gedicht. Verzetsman, journalist, dichter en schrijver Henk van Randwijk (1909-1966) had het geschreven voor de erebegraafplaats in Bloemendaal. Daar kwam uiteindelijk een andere tekst van hem te ‘hangen’: “Bericht aan de levenden”.

Het gedicht over een volk en tirannen kwam terecht op een bakstenen muur langs een speeltuintje op het Weteringcircuit in Amsterdam, vlakbij het Rijksmuseum. Voorafgaand aan de bekende woorden klinken deze regels: Allen die hier tesamen zijn, (…) gedenk de liefste, die hier ligt, (…) maar gun Uw ogen wijder zicht, aanzie het land en alle mens tegader, hoor dit bericht” En dan volgen de bekende regels.

Stampende laarzen

Komen tirannen enkel met stampende laarzen? En wanneer zwicht je voor tirannen? Als je je afhankelijk maakt van Russisch gas? Het 5G-netwerk laat aanleggen door Chinezen? Je uitlevert aan het wereldwijdeweb?

Natuurlijk klinkt het ieder jaar rond deze tijd: wees waakzaam, en koester de vrijheid. Maar doorgaans gaat dat snel over in het uitbundig vieren ervan.

Op waartoe Van Randwijk opriep –hedendaagse tirannen ontmaskeren– lijkt wel een taboe te rusten. Komt dat misschien doordat in het publieke debat te onpas termen uit de nazitijd worden gebezigd? Waardoor iedere discussie wordt lam gelegd?

Dat er zeker reden tot zorg is, blijkt uit de vele publicaties die alarm slaan over de wereldwijde verzwakking van westerse liberale democratieën en over de opmars van de autoritaire staat.

Typische kenmerken van de liberale democratie zijn in tal van landen niet meer in zwang: het primaat van de rechtsstaat (“rule of law”), vrije verkiezingen, een onafhankelijke volksvertegenwoordiging, een dito rechterlijke macht, persvrijheid en vrijheid van geloof.

Naïef

In zijn boek “De autoritaire verleiding”, over de opmars van de antiliberale wereldorde”, stelt Amerika-correspondent Casper Thomas dat we ons in slaap hebben laten sussen. De gedachte dat ons model vanzelf wel de wereld zou veroveren bleek naïef.

Thomas beschrijft vijf politieke leiders die in eigen land bezig zijn de liberale orde om zeep te helpen: de Hongaarse president Viktor Orban, zijn Amerikaanse ambtsgenoot Donald Trump, de Russische president Vladimir Poetin, zijn collega in Turkije Recep Tayyip Erdogan en de Indiase premier Narendra Modi. Akkoord, de één is voortvarender bezig dan de ander (Trump); toch pleit Thomas ook de Amerikaanse president niet vrij.

Ondermijnen, dat doet Trump ook met de bestaande internationale rechtsorde – een orde die Rusland en China een doorn in het oog is, omdat westerse waarden er de grondslag van zijn. Nu Trump zich uit tal van internationale instellingen terugtrekt, worden Poetin en de Chinese president Xi op hun wenken bediend: de internationale rechtsorde verzwakt.

China komt prominent aan bod bij Rob de Wijk in zijn boek “De nieuwe wereldorde, hoe China sluipenderwijs de macht overneemt”. Als ergens een alternatief voor het westerse model wordt gepropageerd dan is dat in het huidige autoritair geregeerde China. De Chinezen komen niet met militairen op ons af, wél met ambitieuze bouwprojecten en als koploper in wat wel „de vierde industriële revolutie” wordt genoemd. Met de ontwikkeling van het 5G-netwerk heeft China zich via het telecombedrijf Huawei al onmisbaar gemaakt in tal van westerse landen.

Welke gevolgen gaat dat hebben? De Wijk: „Liberale waarden, democratie en mensenrechten zullen op de achtergrond raken”. Een machtig land kan immers (zijn) waarden opleggen.

Post-waarheidtijdperk

De bedreiging van de liberale democratie komt ook vanbinnenuit, en wie daarvan niet overtuigd is, leze het recente boek van neuropsycholoog Margriet Sitskoorn (”HersenHack”). We leven in het „post-waarheidtijdperk”, stelt Sitskoorn, waarin gevoelens en meningen belangrijker zijn dan feiten. Daarmee staat de deur wijd open voor het verspreiden van nepnieuws, waarvan het doel is om de macht te krijgen over feiten, over de waarheid en over de realiteit. Wie onvoldoende kritisch is, loopt kans ten prooi te vallen aan manipuleerders van nieuws, en steeds vaker komen die uit Rusland.

Populisme

Populisme zorgt ook voor afbraak van binnenuit, stelt Sybe Schaap in zijn boek “De populistische verleiding”. Ten behoeve van wat hij „volks leiderschap” noemt breekt het populisme de institutioneel geordende samenleving af, inclusief de representatieve democratie en de rechtsstaat. „Het breekt alles af wat tussen leider en volk staat, ook de traditionele waarden, de moraal en de rechtsorde.”

Er moet snoeihard strijd geleverd worden om de liberale democratie te verdedigen, vindt Thomas. Hoe? Door niets meer vanzelfspekend te achten, en ons te wapenen tegen die autoritaire verleiding. Bijvoorbeeld door leiders stevig in te kaderen in tijdelijke functies. Ze zouden immers zomaar kunnen uitgroeien tot tirannen.

Allen, die hier tesamen zijn

Allen, die hier tesamen zijn,

de levenden, de doden,

de handbreed, die ons scheidt, is klein,

wij zijn tesamen ontboden voor het gericht…

Gedenk de liefste, die hier ligt,

de broeder, vrind of vader,

maar gun Uw ogen wijder zicht,

aanzie het land en alle mens tegader,

hoor dit bericht:

Wij staan tesaam voor het gericht

voor goed of kwaad te kiezen,

een volk dat voor tirannen zwicht,

zal meer dan lijf en goed verliezen,

dan dooft het licht.