Oxford, Mansfield Road. Rondom een onberispelijk gemaaid grasveld liggen de achttiende eeuwse gebouwen van het Harris Manchester College, een van de 38 colleges in de Engelse universiteitsstad. Een kapel, een bibliotheek, wat woningen van studenten en docenten. Even verderop staat de beroemde Bodleian Library, een van de oudste bibliotheken van Europa. Pronkstuk is de Gutenbergbijbel uit 1455.

Dat McGrath (65) hier ooit hoogleraar theologie zou worden, had vroeger niemand verwacht. Als kind wilde hij natuurwetenschapper worden. Met een zelfgebouwde telescoop zocht hij naar sterrenstelsels, de manen van Jupiter en de geheimen van het heelal.

McGrath was christelijk opgevoed, maar liet het geloof van zijn vaderen los. Het geloof dat er geen God bestaat –atheïsme– leek intellectueel het meest bevredigend. Maar toen hij begin jaren zeventig scheikunde in Oxford studeerde, ontdekte hij dat het atheïsme helemaal niet de beloofde intellectuele vrijheid bood. Het was eerder een „rationele kooi” die hij voor zichzelf had gemaakt. Zijn anti-religieuze houding bleek net zo „dogmatisch” als de christelijke opvattingen van sommige van zijn vrienden, schrijft McGrath in zijn onlangs verschenen boek ”Het landschap van het geloof”.

U besloot „met tegenzin” het christelijk geloof te omarmen.

„Om twee redenen. Ten eerste kon ik, als iemand die toegewijd was aan het atheïsme, gewoon niet begrijpen waarom het geloven van bepaalde dingen over een niet-bestaande God voor mij enig verschil kon maken. En ten tweede vond ik als wetenschapper dat je alle ideeën die je omarmt, moet kunnen bewijzen.

Een van de factoren waardoor ik het atheïsme begon los te laten, was het besef dat atheïsme zélf niet bewezen kon worden. Dus, als atheïsme een geloof was, en niet iets waarvan bewezen is dat het waar is, dan was het toch redelijk om naar andere overtuigingen te kijken, en die met het atheïsme te vergelijken?

Mijn standpunt is nu dat elke overtuiging die het leven zin, waardigheid en een doel geeft, een stap verder gaat dan het atheïsme. Ik ben dan ook zeer kritisch over de beweging die we het nieuwe atheïsme noemen, omdat ze dit feit niet onder ogen ziet. De nieuwe atheïsten gebruiken criteria om religieuze overtuigingen te beoordelen die ze niet toepassen op hun eigen overtuigingen.”

Wat kunnen zij met uw boek ”The landscape of faith”?

„Ik schreef het om mensen te helpen die –zoals ikzelf vroeger– de christelijke belijdenissen grotendeels ontoegankelijk en niet relevant vinden. Toen ik in het christelijk geloof groeide, begon ik te beseffen dat de geloofsbelijdenissen enorm belangrijk en nuttig zijn, en daarom wil ik andere mensen uitleggen wat ik heb ontdekt.

Ik gebruik in mijn boek het centrale beeld van het verkennen van een prachtig landschap. Beschrijvingen of routekaarten voldoen echter niet om de schoonheid en levendigheid van dit landschap werkelijk te zien. Toch zijn ze enorm nuttig om ons te stimuleren het gebied te ontdekken.

Op dezelfde manier zijn geloofsbelijdenissen routekaarten van het landschap van geloof. Ze helpen ons te beseffen wat er in dat landschap te zien is en ze stimuleren ons het te ontdekken. Maar de geloofsbelijdenissen zelf kunnen geen recht doen aan de rijkdom en diepte van het geloof; zij kunnen echter wel bijdragen aan het onderzoeken en waarderen van het christelijk geloof.”

In bijvoorbeeld de Apostolische Geloofsbelijdenis komen niet alle christelijke leerstukken voor. Hoe bruikbaar is uw routekaart om het geloof te ontdekken?

„De verschillende geloofsbelijdenissen vormen samen een routekaart van het landschap van het christelijk geloof. Maar ze zijn niet uitputtend. Zo is er weinig of geen aandacht voor de relatie tussen Jezus Christus en Israël, of de plaats van de sacramenten in het christelijke leven. Dit is geen probleem. In veel opzichten geven de geloofsbelijdenissen ons een kort overzicht van de belangrijkste punten van het geloof – een overzicht dat duidelijk toevoegingen en verrijking nodig heeft, maar dat een prachtig uitgangspunt is om de diepgang en waarde van het christelijk geloof te ontdekken.”

Waarom zijn leerstukken belangrijk voor een christen?

„Veel mensen wantrouwen leerstukken. Ze vinden die te rationeel. Leerstukken zouden geen recht doen aan de rijke verbeelding en emoties in het christelijk geloof. In ”The landscape of faith” laat ik zien dat leerstellingen nuttig kunnen zijn om ons geloof in intellectueel opzicht inhoud te geven. Maar daar mag het niet bij blijven. Als we ons teveel op leerstukken concentreren, wekken we de indruk dat het christendom eenvoudigweg een checklist van ideeën is. Het christendom is een manier om onze wereld te begrijpen en te bewonen, een weg die veel verdergaat dan rationele interpretatie.

Leerstukken blijven echter belangrijk, omdat ze de intellectuele inhoud van het christelijk geloof proberen samen te vatten. Hoewel dat eigenlijk niet mogelijk is. Je kunt het christelijk geloof niet reduceren tot puur intellectuele termen. Dat is een van de redenen waarom ik in dit boek het belang van het mysterie benadruk. Een mysterie is iets dat eenvoudigweg niet kan worden teruggebracht tot rationele termen. Er is méér in het christelijk geloof dan we in woorden kunnen uitdrukken. Daarom is aanbidding zo’n belangrijk aspect van het christelijk leven: het brengt ons tot het inzicht dat God geen rationeel idee is dat we kunnen begrijpen, maar een levende realiteit, die ons overweldigt, die ons tot aanbidding leidt.”

God kan dus niet volledig begrepen worden door de menselijke rede.

„Dat is waar. Ik ben het volledig eens met de kerkvader Augustinus van Hippo, die stelde dat alles wat door de menselijke rede kan worden begrepen, niet God is. Het is een menselijke constructie, die we ten onrechte identificeren met God.

Ik denk dat we duidelijk moeten maken dat het mysterie van het christelijk geloof niet iets irrationeels is, iets wat in strijd is met de rede. Mysterie is een menselijke poging om iets te begrijpen dat buiten het vermogen van de menselijke rede ligt. Het is juist een legitieme erkenning van de grenzen van de menselijke rede.

Ik ben het over heel veel dingen oneens met evolutiebioloog Richard Dawkins, maar hij heeft gelijk als hij benadrukt dat de menselijke rede een beperkte capaciteit heeft. De rede is dus nooit in staat om de diepste dingen van het leven te bevatten. Dit betekent niet dat het christendom irrationeel is. De Franse filosoof Blaise Pascal stelde dat de grootste prestatie van de rede is om haar grenzen te herkennen, en ik ben dat met hem eens. De categorie van het mysterie nodigt ons uit om te beseffen dat God en ons universum simpelweg te groot en te complex zijn om volledig te begrijpen.

Er bestaat het gevaar dat we onze visie op God aanpassen aan wat we kunnen begrijpen. Voor Augustinus was de centrale taak van de theologie het vergroten van ons begrip van God, zodat we Gods heerlijkheid en grootheid beter kunnen zien.”

Kun je bewijzen dat het christendom waar is?

„Dat kan ik niet. Maar niemand kan bewijzen dat een religieus, seculier, ethisch of politiek geloofssysteem waar is. De grote paradox van het menselijk bestaan is dat we slechts oppervlakkige waarheden kunnen bewijzen. Als het gaat om overtuigingen die er echt toe doen, merken we dat we uiteindelijk verder gaan dan wat we kunnen aantonen.

Het wordt steeds duidelijker dat het nieuwe atheïsme in werkelijkheid een vorm van zeer agressief agnosticisme is. Men probeert dit agnosticisme –de gedachte dat er geen zekere kennis bestaat van het bestaan van God– te verbergen door het gebruik van agressieve retoriek. Het is echter geen kwestie van geloof of ongeloof. Het is de vraag welk geloofssysteem volgens ons waar is, en welke impact dat heeft op de manier waarop we leven, denken en hopen.”

Welke rol spelen emoties in het geloof?

„De afgelopen tien jaar was er veel belangstelling voor de affectieve aspecten van het geloof: de manier waarop het geloof onze emoties en verbeeldingskracht beïnvloedt. Geloven heeft niet alleen te maken met het denken van de mens.

Dit is een zeer belangrijke ontwikkeling, die aansluit bij enkele belangrijke thema’s uit de vroeg-christelijke theologie en spiritualiteit. De Verlichting legde zo’n nadruk op de rede, dat mensen begonnen te denken dat geloof een zwakke of gebrekkige vorm van kennis is. We zijn ons nu steeds meer gaan realiseren dat geloof elk aspect van de mens aangaat. Niet alleen de rede, maar ook verbeeldingskracht en emotie.”

Alister McGrath

Alister Edgar McGrath (65) werd geboren op 23 januari 1953 in Belfast in Noord-Ierland. Hij was overtuigd atheïst, maar kwam in zijn studietijd tot geloof. Hij promoveerde drie keer: in de moleculaire biofysica, de theologie en de letteren. De anglicaanse theoloog staat vooral bekend om zijn boeken over historische theologie, systematische theologie en de verhouding tussen wetenschap en religie.

McGrath is op dit moment hoogleraar wetenschap en religie aan de universiteit van Oxford en hoogleraar publieke theologie aan Gresham College in Londen. Hij gaat regelmatig in debat met bekende atheïsten, zoals Richard Dawkins en Daniel Dennett, waarbij hij het (klassieke) christelijk geloof verdedigt.

McGrath schreef tientallen artikelen en boeken, waaronder ”The twilight of atheism”, ”Science and religion: an introduction”, ”Christian theology: an introduction”, ”In the beginning: the story of the King James Bible” en ”Knowing Christ”. Er verschenen ook enkele biografieën van zijn hand, onder anderen over Johannes Calvijn, C. S. Lewis en J. I. Packer. Verschillende boeken van McGrath zijn in het Nederlands vertaald.