„Het wringt een beetje met de openbaarheid”, geeft formateur Henk Nijhof toe tijdens de coalitiebesprekingen in Wageningen. Hij heeft net een huiswerkopdracht meegegeven aan de onderhandelaars van GroenLinks, D66, PvdA en ChristenUnie. De politici gaan in tweetallen nadenken over de problemen en oplossingen rond zes thema’s die ze belangrijk vinden. En dat voorwerk gebeurt buiten het zicht van de camera’s. „Maar”, zegt Nijhof, „we beperken dat tot twee partijen – de helft van beoogde coalitie. Als we met drie of vier partijen iets zouden schrijven, trappen we in de oude valkuil om de boel in achterkamertjes te regelen.”

Compromissen

Bijna alle gemeenten smeden coalities achter gesloten deuren. Wageningen niet. Belangstellenden kunnen de gespreken volgen vanaf de publieke tribune in de raadszaal. Of thuis live meekijken via internet. Gemiddeld trekt een bespreking ruim 400 kijkers (inclusief kijkers achteraf).

Wageningen heeft in 2010 en 2014 al goede ervaringen opgedaan met openbaar onderhandelen, zegt wethouder Lara de Brito van GroenLinks. Transparantie zorgt er volgens haar voor dat er op een ander manier wordt onderhandeld. „Politici stellen zich vriendelijker en creatiever op. Juist in beslotenheid graven mensen zich vaak ongegeneerd in en vragen ze het uiterste van de andere partij. Als iedereen kan meekijken, doe je beter je best om kloven te dichten.” In de openbaarheid worden ook meer afspraken op hoofdlijnen gemaakt in plaats van „tot op de komma dichtgetimmerde coalitieakkoorden.”In een tijd van groeiend wantrouwen jegens de politiek is het volgens De Brito hard nodig om te laten zien wat samenwerken en je verantwoordelijkheid nemen betekenen. „Iedereen kan volgen hoe een compromis tot stand komt. Dat valt makkelijker uit te leggen dan wanneer je een deal achter de schermen sluit.”

De rol van de media is cruciaal, stelt de wethouder. „Als zij ideeën zo snel en zo veel mogelijk onderuithalen, gaan politici risicomijdend gedrag vertonen.”

Ook buiten de formatietafel spreken de partijen elkaar, erkent ze. „Dat is niet verboden. Maar we voeren geen schaduwonderhandelingen. Fracties maken in de beslotenheid geen afspraken en stemmen hun inbreng niet op elkaar af.” Over wethouderskandidaten spreken de onderhandelaars wel achter gesloten deuren, en ook als de (financiële) positie van de gemeente in het geding is.

Gevoelige kwesties

De gemeente Utrechtse Heuvelrug behandelt alleen gevoelige kwesties in de beslotenheid. Bij alle andere gesprekken mogen mensen meeluisteren met de onderhandelaars, zegt Rob Jorg, fractievoorzitter van de grootste partij in die gemeente, de VVD. Zelf loopt hij niet zo warm voor openbare onderhandelingen. „Blijkbaar vonden andere partijen dit heel belangrijk. Zelf denk ik dat burgers vooral willen dat we problemen oplossen. We geven op deze manier wel erg veel aandacht aan het proces.”

Desondanks kunnen onderhandelaars prima in het openbaar spreken, vindt hij. Zolang de standpunten van partijen rond de tafel maar niet ver uit elkaar liggen. Heikel punt in de Heuvelrugse politiek is de hoge schuldenlast van de gemeente. „De ene partij vindt dat niet zo’n probleem, een andere pleit voor belastingverhoging, een derde wil dat pertinent niet. Politici zullen dus over hun eigen schaduw heen moeten springen. Dat werkt niet als iedereen meeluistert”, stelt Jorg. De schuldenkwestie wordt daarom achter gesloten deuren uitgevochten. Dat biedt volgens de VVD’er ook de vrijheid om tegen een compromis te stemmen als een van de onderhandelende partijen later niet in het college komt.

Achter de kiezen

Met de camera’s van RTV Utrecht op zich gericht en met collega-raadsleden op de publieke tribune zaten politici in Veenendaal na de verkiezingen van 2014 om de tafel. Eens maar nooit meer, wat betreft wethouder Engbert Stroobosscher van de ChristenUnie. „In het openbaar praten onderhandelaars met meel in de mond”, is zijn ervaring. Deze keer vinden de besprekingen achter gesloten deuren plaats.

De CU heeft geen goede ervaringen met een ‘transparante’ coalitievorming, vertelt Stroobosscher. De vorige keer was zijn partij nog voor openbaar formeren, maar dat kwam haar duur te staan. Bij de informatieronde vertelde de CU haar wensen: „We wilden geen koopzondag en hadden twee kandidaten voor een wethouderspost. Andere partijen hielden hun voorkeuren meer achter de kiezen.” En ze gebruikten het wensenlijstje van de CU om een wig te drijven. De partij werd volgens de CU-voorman mede om die reden na de eerste ronde meteen aan de kant gezet. „Vervolgens gebeurde alles achter gesloten deuren.”

Met de camera erbij vertonen mensen niet zo snel verkennend gedrag, stelt Stroobosscher. „Elkaar bevragen op standpunten, zoeken naar ruimte bij de andere partij, samen nadenken over een win-winsituatie – dat gebeurde niet. Mensen laten in het openbaar niet het achterste van hun tong zien. In een vertrouwelijk gesprek willen politici eerder een punt loslaten om er samen met jou uit te komen.”

Het is anders, meent hij, als zo’n compromis later in een coalitieakkoord is terug te vinden. „Pas bij het eindplaatje kun je de balans opmaken. Dan zit de partij al in het college en kan ze uitleggen dat concessies nodig waren om mee te kunnen doen. Dat is heel anders dan in een eerste gesprek publiekelijk een belangrijk verkiezingsitem opgeven.”

Veenendaal zal donderdag wel in de raad debatteren over de verkennende informatieronde, waarvan ook een beknopt verslag van de informateur openbaar is. En die openheid geeft nog lang niet elke gemeente.