Wie op zondag naar de kerk komt, kan het gevoel hebben dat hij een dag te laat is. Bij het voorlezen van de wet klinken immers de woorden: „Gedenk de dag van de sabbat, dat u die heiligt. Zes dagen zult u arbeiden en al uw werk doen, maar de zevende dag is de sabbat van de Heere uw God.” Wie de zondag beschouwt als een verplaatste sabbat, heeft geen probleem. Zo stelt de nadere reformator Jacobus Koelman dat Christus de sabbat heeft verplaatst van zaterdag naar zondag. Het hoeft geen betoog dat Koelman een strikte zondagsviering voorstond.

Voor de opvatting dat de zondag een verplaatste sabbat is, biedt de Bijbel echter geen grond. Het Nieuwe Testament geeft nergens een gebod om de zondag als rustdag te heiligen. Evenmin verplaatst Christus Zelf de sabbat van zaterdag naar zondag, zoals Koelman suggereert. Integendeel: op de Joodse sabbat gaat Hij naar de synagoge. Zijn volgelingen gaan in dit spoor verder. Op de sabbat na de Goede Vrijdag rusten de vrouwen naar het gebod. Ook na Pasen geeft Jezus Zijn discipelen geen opdracht om voortaan op zondag sabbat te houden. Als Paulus met het Evangelie de wereld intrekt, gaat hij op de sabbat naar de synagoge. De zondag is geen christelijke sabbat.

Vrije dag

Dat roept de vraag op waarom de christelijke gemeente op zondag samenkomt. In dit verband valt al snel de naam van keizer Constantijn. In het jaar 321 roept hij de zondag uit als rustdag. Over zijn motieven lopen de meningen uiteen. Wil hij het christendom bevoordelen of probeert hij de religies in zijn rijk met elkaar te verbinden?

Het antwoord op die vraag doet niet ter zake; de zondagsviering is namelijk geen gevolg van Constantijns keizerlijk besluit. In de praktijk kwam de christelijke gemeente allang op deze dag samen. Dat dit voortaan op een vrije dag gebeurde was mooi meegenomen, maar het bepaalde het wezen van de zondag niet. Men vierde de zondag, zonder aanvankelijk de vrijheid van deze dag te genieten.

Voor een christelijke zondagsviering zijn al in het Nieuwe Testament de eerste sporen te traceren. Zo schrijft Paulus in 1 Korinthe 16 over een diaconale collecte voor armlastige christenen in Jeruzalem tijdens de samenkomst van de gemeente. In dit verband staat expliciet dat de gemeente samenkomt op de eerste dag van de week. Bij kerkvaders als Justinus de Martelaar en, enkele eeuwen later, Tertullianus blijkt dat deze samenkomsten voor christenen dan al gemeengoed zijn.

Positiebepaling

De viering van de zondag in plaats van de sabbat is een van de markeringspunten van het uiteengaan van kerk en synagoge. In de Brief van Barnabas, een christelijk geschrift uit de tweede eeuw, is de scheidslijn tussen Joden en christenen zichtbaar. Er vindt een duidelijke positiebepaling plaats ten opzichte van de synagoge. Naar aanleiding van Jesaja 1, waar de Heere zegt dat de sabbatten Hem een gruwel zijn, trekt de schrijver een vergaande conclusie. Omdat God de sabbat haat, maakt Hij een nieuwe dag als dag van rust: de achtste dag.

De discussie met de Joden is hier manifest. Maar zelfs in deze polemische context blijkt echter dat er een positieve reden is om de zondag te vieren: „Daarom brengen wij de achtste dag (de zondag dus, AJK) in vreugde door. Het is immers de dag waarop Jezus uit de dood is opgestaan”, aldus Barnabas.

De kerkvader Ignatius van Antiochië schrijft al eerder, in een niet-polemische context, dat christenen de sabbat niet meer houden. Ze richten hun leven naar de dag des Heeren. Op die dag is, aldus Ignatius, ons leven opgebloeid door Christus en Zijn dood. De eerste christenen verbinden het vieren van de zondag met het kruis en de opstanding van Christus.

Nieuw perspectief

Hiermee houden zij een belangrijke spiegel voor aan hun christelijke nazaten vandaag. In de Nederlandse samenleving staat de zondag immers ter discussie. Bij coalitievorming in gemeenten is de zondagsopenstelling van winkels en horeca een heikel punt. De tijd van keizer Constantijn is ook in Nederland voorbij. Christenen moeten zich hierop voorbereiden. Daarbij is angst een slechte raadgever. Het wezenlijke van de zondag zit niet in een door de overheid gegarandeerde zondagsrust. Het is de dag waarop de gemeente van Christus de opstanding van haar Heiland viert.

Juist vanwege dit heilsfeit is er alle reden om voor de zondagsrust op te komen. Niet alleen tegenover de overheid, maar evenzeer bij de opvoeding in het gezin. Daarbij verdedigen christenen echter niet hun sabbat. De zondag is een dag apart, omdat die bepaalt bij Christus’ opstanding. Christenen beginnen de week met een nieuw perspectief. Het oude mag achterblijven, omdat Christus’ bloed reinigt van alle zonden.

Erediensten

Hiermee is echter wel een belangrijk punt in het geding. In hoeverre bepaalt Pasen de zondagsbeleving van christenen? Zonder de opstanding van Christus blijft alleen een christelijke sabbat over. Dan gaat het leven op de oude voet voort: week in, week uit. Dan is de zondag hooguit een dag om uit te rusten, en om bij te slapen. Van de kracht van Christus’ opstanding is niets te merken.

Hebben ouders en andere opvoeders meer te zeggen dan dat de zondag regels kent? Het handhaven van regels alleen gaat de zondag niet redden. Ze zijn nodig als bescherming in de opvoeding, maar zonder verinnerlijking blijft de zondag een vreemde dag. Ook een puriteinse zondagsbeleving, die wat betreft de strikte regels dicht bij een Joodse sabbat ligt, vindt haar inhoudelijke vulling vanuit het geloof in Christus. Waar dit laatste wegvalt, verpulvert de zondag.

Hetzelfde geldt voor een invulling van de zondag waarbij deze dag vooral vrije tijd is; een vervanging van de drukke zaterdag of een verlenging ervan. Zondagsviering vraagt om concentratie op het Woord van God. Daarbij spelen de erediensten een cruciale rol.

Dit stelt voor de vraag in hoeverre de levende Christus voor christenen werkelijkheid is. Op zondag gedenkt de kerk dat het leven is opgebloeid door Christus en Zijn kruisdood. Zondag vieren is een oefening in leven voor Gods aangezicht. Of komt juist rond deze dag innerlijke leegte openbaar? Vroeg of laat resulteert dit in lege kerkbanken. Eerst tijdens de tweede dienst, en daarna in de morgendienst.

Blijdschap

Ontvangen christenen vandaag de zondag als dag van vreugde? Kerkdiensten zijn erediensten. Daar komt Gods gemeente samen, om schuld te belijden, om het Woord van God te horen, om genade te ontvangen, om voorbede te doen voor mensen dichtbij en ver weg, om gaven te geven, om op adem te komen. En vooral: om God te eren. Hij is de Levende. Zonder Christus is het leven een tredmolen, maar vanuit Pasen is elke zondag een nieuw begin. De Heere schenkt Zijn genade; Hij wil met zondaren verkeren en met hen opnieuw beginnen.

Wie ooit de aanvang van de sabbat heeft meegemaakt, heeft iets gezien van Joodse blijdschap. Voor christenen is er reden te meer om de zondag te vieren. Vanuit Pasen: „Dit is de dag die de Heere gemaakt heeft; laten wij op deze dag ons verheugen en verblijd zijn.”