Harmoniums Van der Tak zijn „zacht en lief van toon”
„Een nieuw soort Harmonium of Orgel hebben wij het genoegen aan te bieden, zacht en lief van toon, zachter zelfs dan de Amerikaansche, en dat door een kniebeweging naar verkiezing zeer sterk wordt, terwijl het belangrijk minder kost dan de Amerikaansche.”
Aldus J. van der Tak & Co in een krantenadvertentie uit 1879. Zes jaar eerder had de Amerikaanse firma Mason & Hamlin in Wenen een nieuw type harmonium gepresenteerd. Dit zuigwindinstrument –dat een strakke toon heeft– werd in Nederland als het Amerikaanse harmonium aangeduid. Het kreeg een plek in veel huiskamers.
Bij het andere type harmonium, het drukwindharmonium, kan via het register Expression de magazijnbalg worden uitgeschakeld. Omdat de wind dan rechtstreeks naar de tongen gaat, kan de speler via de orgeltrappers de klanksterkte direct beïnvloeden.
Harmoniumliefhebber Joop Rodenburg dook in de geschiedenis van Van der Tak. Dossiers en fabrieksregisters van dit Rotterdamse bedrijf bleken niet meer voorhanden. Dat er desondanks een informatief boek tot stand kwam, zegt iets over de vasthoudendheid van de auteur. Hij baseerde zich op diverse bronnen, onder andere op oude advertenties en krantenartikelen, en geeft in de bijna 400 voetnoten keurig aan waar hij zijn informatie vandaan haalde.
Van der Tak bouwde aanvankelijk drukwindharmoniums, maar ging later over op zuigwindharmoniums. De firma groeide na 1883 uit tot de grootste fabrikant van deze traporgels in Nederland, met een totale productie van zo’n 25.000 instrumenten. „De meeste gaan naar particulieren die door een orgel wat muziek willen hebben waarmee ze zich na de dagtaak kunnen verpoozen”, valt te lezen in de Wereldkroniek van 6 maart 1909.
Rodenburg schetst een tijdsbeeld en schrijft over de introductie van het harmonium in Nederland voordat hij inzoomt op Van der Tak. Dat het in een boek als dit feitjes regent, is onvermijdelijk. De talloze in deze uitgave opgenomen oude krantenadvertenties vormen daarbij een welkome afwisseling. Datzelfde geldt voor de weergegeven contracten en verslagen van het 50-jarig jubileum van Van der Tak. In die verslagen komt naar voren dat de verhouding tussen deze werkgever en zijn werknemers ontspannen en bijna familiair was.
Veel instrumenten van de firma hebben de tijden overleefd. In het rijk geïllustreerde hoofdstuk 9 gaat Rodenburg in op de technische en uiterlijke kenmerken van de harmoniums van deze bouwer, terwijl er in het slothoofdstuk 26 instrumenten worden geportretteerd. Onder andere ”Model Juliana”, een orgel dat ooit in het bezit was van de in 1981 overleden Staphorster predikant ds. P. J. Dorsman.
Boekgegevens
Harmoniumfabriek J. van der Tak & Co., Joop Rodenburg; uitg. Harmonium Vereniging Nederland, Barger-Compascuum, 2016; ISBN 978-90-826209-0-0; 111 blz.; € 17,50; bestellen: www.harmonium-museum.nl
