Prof. George Harinck: Klokkenist Kuyper was vooral een kunstenaar

Al vele jaren is historicus prof. dr. George Harinck (62) bezig met de persoon en het werk van de gereformeerde voorman. Hij schreef over hem, verzorgde uitgaven van zijn werk en reisde de veelkleurige figuur zelfs tweemaal achterna op diens wereldreizen (zie: ”Prof. dr. G. Harinck en Abraham Kuyper”). Als specialist op het gebied van het neocalvinisme is Harinck nog dagelijks met Kuyper in de weer.

U bent hem nog niet zat?

„Ik ontdek nog dagelijks nieuwe dingen. Alleen al zijn correspondentie: er zijn zo’n 6000 à 7000 brieven van en aan hem bewaard. Die zijn nog lang niet allemaal ontsloten. Het onderzoek naar Kuyper heeft zich lange tijd gekenmerkt door een zekere mate van luiheid. Tot de jaren 90 is er heel veel nagepraat; bovendien ging het vaak alleen over zijn bekende theologische werken. Nu zeggen we: terug naar de bronnen. Wat heeft hij gezegd, en wanneer? Dat verandert de opinie over Kuyper.”

Veel bevindelijk gereformeerden kennen hem alleen van zijn ideeën over de veronderstelde wedergeboorte...

„Dan heb je een heel eng beeld; dan weet je echt te weinig. Die filosofische constructie, ontleend aan Comrie, wordt hem inderdaad vaak verweten. Overigens destijds ook in zijn eigen kring. Op de gereformeerde synode van 1905 is al een compromis tot stand gekomen als het gaat om het spreken over de wedergeboorte. Weinigen weten echter dat Kuyper ook een serie artikelen schreef over het verbond.”

Zelf bent u vooral op zoek naar de persoon?

„Je zult mij inderdaad geen boek zien schrijven over de veronderstelde wedergeboorte bij Kuyper. Ik ben op zoek naar de mens Kuyper. Met name in zijn brieven kom je daar heel dichtbij. Dat is wat mij het meeste boeit. Het kwartje viel destijds toen ik erachter kwam dat Kuyper een spilfiguur was in de Nederlandse samenleving. Ik had het beeld van een stoffige, verstarde figuur. Het tegendeel bleek waar: Kuyper was buitengewoon levendig, nooit saai.”

Hoe was hij als mens?

„Hij moet voor zijn omgeving een ingewikkelde figuur zijn geweest. Een moeilijk mens, die bijvoorbeeld in debatten vaak geen recht deed aan zijn tegenstanders. Hij pakte een punt, verdraaide dat en bestreed het vervolgens. Hij heeft daarmee veel mensen onrecht aangedaan; tientallen wilden nooit meer met hem te maken hebben.”

Een omstreden figuur.

„Ja, lange tijd was het zo dat als zijn naam viel, je binnen tien seconden wist of iemand voor of tegen Kuyper was. Zijn tegenstanders noemden hem een schurk. Zijn aanhangers bewierookten hem, bijvoorbeeld na zijn dood bij de herdenking van zijn honderdste geboortedag in 1937.”

U pleit voor een eerlijk beeld?

„Heel vaak wordt hem onrecht aangedaan, wordt hij te simpel neergezet. Dan kom ik voor hem op. In Nederland geldt: doe maar gewoon, steek je hoofd niet boven het maaiveld uit. Kuyper sták boven het maaiveld uit. Hij was het gezicht van de samenleving en heeft enorm veel betekend voor de rechten van de gewone burger. Juist ook voor christelijk Nederland. De SGP dankt haar bestaan aan zijn inzet voor het recht op een eigen positie. En ook ds. G. H. Kersten heeft veel van hem geleerd.”

Hij was echtgenoot van Jo en vader van acht kinderen. Hoe ging dat?

„Hij hield van Jo, dat merk je in zijn brieven. En met zijn dochters had hij een warme band. Het contact met zoon Herman was zakelijker. Zoon Abraham schreef heel weinig terug. En zoon Frederik, die van het geloof afviel, leed duidelijk onder de dominantie van zijn vader. Maar je ziet dan weer hoe Kuyper zich in zijn briefwisseling met partijgenoot Idenburg zorgen maakt over Fred.”

Intussen liep vader Kuyper elke zomer twee maanden in z’n eentje ergens in de bergen.

„Ja, hij was een aparte vogel en een eigenaardige vader. Hij móést eind juni naar het buitenland, omdat hij weer (bijna) overspannen was. Vaders waren in de 19e eeuw natuurlijk wel veel minder betrokken bij de opvoeding van de kinderen. Het gezin was de ereplaats van de vrouw, ook in Kuypers ogen. Of hij een lomperik was? Dat zou ik niet zeggen. Hij hield ervan om met mensen om te gaan. Niet iedere politicus had een hekel aan hem. En in de kring van journalisten was hij een geziene figuur.”

Hoe was hij als gelovige?

„Kuyper en zijn geloofsgenoten krijgen vaak het etiket rationalistisch. Maar als je de meditaties van Kuyper leest, die hij steevast op zondagmorgen schreef, kom je een vroom mens tegen. Iemand die met God verkeert. ”Nabij God te zijn” is de titel van de bundeling van zijn meditaties, en zo was het ook bij hem. Met die meditaties was hij destijds heel bekend, die lazen de gereformeerden massaal op zondagmiddag. Het zakelijke beeld van Kuyper heeft echter vaak de overhand gehad. Na de Tweede Wereldoorlog verschijnen die meditaties ook niet meer. De vrome kant van Kuyper verdient meer aandacht, dat is braakliggend terrein.”

Er zijn legio typeringen van Kuyper in omloop. Hoe noemt u hem het liefst?

„Bij ”de Geweldige” denk ik aan iemand die blind is voor wat hij aanricht. De grootste splijtzwam die de Nederlandse geschiedenis heeft voortgebracht? Dan krijgt hij die prijs samen met de latere PvdA-leider Joop den Uyl; Kuyper was inderdaad een uitgesproken figuur, geen premier zoals Rutte, die het compromis zoekt. Een wonderkind? Hij viel in zijn studententijd al op, ja; was bovengemiddeld slim en had energie en volharding. Maar ik zou hem geen genie willen noemen. ”Klokkenist der kleine luyden”? Dat komt in de buurt. Hij heeft inderdaad het gereformeerde volk opgevoed en bij de samenleving betrokken. Als ik naar Kuyper kijk, zie ik vooral een kunstenaar. Hij was creatief, had altijd inspiratie en veel fantasie en kon geweldig goed schrijven. Hij zag voor zich waar hij naartoe wilde en bouwde zo een complete wereld.”

Johan Snel publiceerde vorige maand een boek over de zeven levens van Kuyper. Volgens Snel was hij vooral journalist.

„Ik begrijp dat Johan dat accent legt; hij schrijft een dissertatie over het journalistieke werk van Kuyper. Hij geeft goede argumenten. Ik zou zelf echter niet één van die zeven levens kiezen. Voor mij is Kuypers betekenis voor het vormgeven van de Nederlandse samenleving het belangrijkst: hij wilde het publieke domein toegankelijk maken voor iedereen. Denk aan de politiek, aan scholen, aan vakbonden. Deze inzet van Kuyper is de sleutel tot al zijn ‘levens’. De kringen waarin hij actief was verschillen, maar zijn doel was steeds hetzelfde.”

Waar is Kuypers erfenis momenteel te vinden?

„Lastig te zeggen. Zijn de vrijgemaakten neocalvinisten? Ik kan niet zeggen dat Kuyper daar leeft. De gereformeerden behoren sinds 2004 tot de Protestantse Kerk; ze zijn nauwelijks terug te vinden. Theologisch en kerkelijk staan Kuypers aandelen in ons land erg laag. In het buitenland is dat anders. In het gepolariseerde Amerika zie je bijvoorbeeld juist veel belangstelling voor Kuypers ideeën over een samenleving waarin iedereen gelijke rechten heeft.”

Bij welke kerk zou Kuyper zich vandaag aansluiten?

Resoluut: „Bij de ware.” Dan: „Moeilijk. Ik kan in Nederland eigenlijk geen kerk bedenken. Hij was orthodox, maar ook zeer modern en breed geëngageerd. Tegelijk zou hij grote moeite hebben met kerken waar de evangelicalisering doorzet.”

Bij welke politieke partij zou hij zich thuis voelen?

„Bij een partij die een relatie heeft met het christelijk geloof. Geen VVD of PvdA. Meer in de hoek van CDA, CU en SGP. Hoewel hij weer niets zag in het theocratisch gedachtegoed.”

Jeroen Koch schreef in 2006 de laatste, omstreden Nederlandse biografie van Kuyper. Bent u de nieuwe biograaf?

„Ik denk dat er heel goed nog een biografie kan komen. Over Winston Churchill zijn er ook al heel wat. Ik blijf het boek van Jeroen Koch knap vinden, al had hij te weinig gevoel voor religie. Omdat hij zijn biografie destijds in drie jaar moest schrijven, besloot hij het archief niet in te gaan. Dat archief ligt dus nog braak voor een nieuwe biografie. Of ik de aangewezen persoon ben? Zou kunnen. Maar op dit moment heb ik nog geen plannen.”

Top 3 van Kuypers beste boeken

Meer dan 200 boeken en brochures schreef dr. Abraham Kuyper vanaf 1862 tot aan zijn dood in 1920. Als prof. Harinck daaruit een top 3 moet samenstellen, welke werken worden het dan?

1. ”Het Calvinisme” (1899): de uitgave van de zes Stone-lezingen die Kuyper in 1898 in Princeton (VS) hield. Het boek vormt volgens Harinck de beste introductie op de denkwereld van Kuyper.

2. ”Om de oude wereldzee” (1907/8): beschrijving van de reis die Kuyper in 1905/6 maakte door zestien landen rond de Middellandse Zee.

3. ”Ons program” (1879): het lijvige partijprogramma dat Kuyper bij de oprichting van de Anti-Revolutionaire Partij (ARP) in 1879 presenteerde.

Prof. dr. G. Harinck en Abraham Kuyper

Prof. dr. George Harinck (1958) uit Amersfoort is al lang betrokken op het werk van Abraham Kuyper. Als vrijgemaakt-gereformeerde kwam hij aanvankelijk vooral met dr. K. Schilder in aanraking; op diens weekblad De Reformatie zou hij in 1993 als historicus promoveren. Via Schilder kwam ook Kuyper in beeld, maar dan vaak negatief: Schilder bood immers een correctie op Kuyper in zaken als kerk en doop. De „echte kennismaking” met Kuyper kwam toen Harinck in 1985 aan de Vrije Universiteit ging werken bij het Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme (1800-heden). Zijn eerste opdracht werd om voor de Kuyperherdenking van 1987 de enorme fotoverzameling van de familie in kaart te brengen. „Toen kwam ik dicht bij de persoon van Kuyper.” Harinck raakte steeds meer geboeid door deze markante figuur en richtte zich ook in zijn onderzoek en publicaties gaandeweg meer op Kuyper. Zo reisde hij hem na „om de oude wereldzee” en naar de VS. Harinck is hoogleraar geschiedenis van het neocalvinisme aan de VU en aan de Theologische Universiteit Kampen. In Kampen leidt hij het Neo-Calvinism Research Institute (NRI).

Prof. George Harinck: Klokkenist Kuyper was vooral een kunstenaar

Kerk & religie

RD.nl in uw mailbox?