Onze samenleving, ons openbaar bestuur, onze politiek; alle „zijn geobsedeerd door het verlangen alles onder controle te krijgen en leed en tegenslag zo veel mogelijk uit te bannen”, stelt Van Putten. De filosoof en bestuurskundige, verbonden aan Christelijke Hogeschool Ede en aan het wetenschappelijk instituut van de ChristenUnie, verdedigde donderdag aan de VU zijn proefschrift ”De ban van beheersing. Naar een reflexieve bestuurskunst”.

Een van zijn opvallendste conclusies: het huidige centrumrechtse kabinet-Rutte is niet minder in de greep van het maakbaarheidsideaal dan het roemruchte kabinet-Den Uyl. „In de beeldvorming is maakbaarheid sterk verbonden geraakt met dit linkse kabinet uit de jaren zeventig”, stelt Van Putten. „Het begrip is in die tijd gemunt. Het was vooral een liberaal frame. Zo van: die politiek van Den Uyl, dat optuigen van de verzorgingsstaat, deugt niet. De samenleving heeft meer vrijheid nodig en ís niet maakbaar.”

Over de kabinetten die daarna kwamen dachten we lange tijd dat die ons van het beheersingsideaal verlost hadden. Het tegendeel is waar, betoogt de promovendus. „Rutte zegt vaak dat hij de geluksmachine wil uitzetten. Maar hij geeft juist leiding aan zo’n machine!”

De neoliberale politiek is net zo goed een vorm van maakbaarheidsdenken. „Alleen besteedt die het ‘maken’ uit aan de markt. De stringentie waarmee je op die markt toezicht houdt en de prestatieafspraken die je met sectoren maakt, dat alles staat in feite bol van het beheersingsdenken.”

Het sterkst komt maakbaarheid bij Rutte III naar voren in de nadruk op preventie. En daarbinnen blijkt het vooral bij het preventieakkoord van Blokhuis. Van Putten: „De verzorgingsstaat draait om het compenseren van leed dat ons overkomt: ziekte, werkloosheid. Preventie gaat een stap verder. Die is erop gericht te voorkomen dat ons überhaupt iets vervelends gaat treffen. En om dat te bereiken, gaan we het individu disciplineren. Het maakbare individu. Ik moet mijn leven beteren, zodat mij niets overkomt.”

Beleidsmakers spreken dan over nudging: mensen een duwtje geven. „Dat klinkt klein en onschuldig. Maar met behulp van de neurospychologische wetenschap probeert de overheid mij wel degelijk in de hoek te krijgen waar zij mij hebben wil. Door subtiele beïnvloeding. Door te bepalen wat in een snoepautomaat wel of niet op ooghoogte mag liggen. En, inderdaad, door smerige afbeeldingen op rookwaren.”

Alles onder controle willen krijgen, je ziet het ook terug in het overheidshandelen tijdens de coronapandemie. „Bij maakbaarheidsdenken hoort de metafoor van de zogeheten social engineer. De samenleving als een machine. Als bestuurders en politici maar aan de goede knoppen draaien, krijgen ze de maatschappij waar ze die hebben willen. In dat denken past naadloos de beeldspraak waarmee minister De Jonge op zeker moment op de proppen kwam, die van het dashboard. Op één display alle informatie over de corona-ontwikkelingen. Zo krijg je als overheid alles in je greep.”

Wat is er mis mee als een overheid een probleem grondig wil oplossen?

„Dat is niet altijd verkeerd. Ik geef toe dat het kabinet inzake het bestrijden van de coronapandemie ver gekomen is.

Toch heeft juist ook deze crisis de schaduwzijden van het maakbaarheidsdenken getoond: het leed in de verpleeghuizen, het onder druk raken van grondrechten, zoals godsdienstvrijheid en het recht op demonstreren. Het gevaar van het beheersingsideaal is trivialisering: dat niets meer heilig is en alles moet wijken voor één doel.”

Hoe raak je er als samenleving en als politiek van verlost?

„We zouden moeten proberen te gaan werken vanuit andere waarden. Het maakbaarheidsdenken komt ten diepste voort uit hoogmoed. In de klassieke oudheid noemde men dat hybris. Wat wij nodig hebben, is het ons eigen maken van deugden die het omgekeerde bevatten: matigheid, bescheidenheid, nederigheid. We hebben politici nodig die beseffen dat niet alles met regeltjes valt op te lossen en te sturen. Die soms durven zeggen: dit weet ik niet. Of: dit kán de overheid niet verhelpen. En die dat niet als een zwakte zien.”

Zou zo’n houding tot een andere corona-aanpak hebben geleid?

„Niet in alle opzichten. Maar juist nu we een uitweg zoeken uit de lockdown, denk ik weleens: kan dit niet anders? Waarom zo veel verwachten van zulke rigide en gedetailleerde regels? Een kerkdienst is toch iets heel anders dan een voetbalwedstrijd? Geef sectoren toch wat meer eigen verantwoordelijkheid om met gezond verstand oplossingen te zoeken. We hebben in het openbaar bestuur meer ambachtelijkheid nodig. Een ambachtsman werkt vanuit ervaring en praktische wijsheid. En vanuit zijn intuïtie speelt hij met de regels.”

Ook uw eigen partij lijkt niet vrij van maakbaarheidsdenken.

„De ChristenUnie heeft er zeker een tik van meegekregen. Veel meer dan bij de SGP heerst bij ons de reflex: er is een maatschappelijk probleem, dús de overheid moet iets doen. Ik vind het verbazingwekkend dat er in mijn eigen partij zo weinig intern debat is over het feit dat wij zo sterk op de preventietoer zijn gegaan. Terwijl wij vanouds ideologisch, denk aan de soevereiniteit in eigen kring, zeer huiverig stonden tegenover overheidsoptreden.

Hier zit een gat tussen ideologie en praktijk. Het komende jaar mag ik voor het wetenschappelijk instituut op deze problematiek verder studeren. De bedoeling is dat ik een klein boekje ga schrijven. Werktitel: ”Tien deugden voor de overheid”.

Ja, wat mij betreft moeten we dit vraagstuk in de ChristenUnie nog eens grondig met elkaar bediscussiëren.”