Ze zijn er wel. Een ervan is de gereformeerde kerk van Koekange-Ruinerwold. De spits torent hoog uit boven de gebouwen. Lange schaduwen van de omringende eikenbomen in de avondzon vallen over het bedehuis.

Het staat nagenoeg op dezelfde plaats als waar de eerste gereformeerde kerk in 1841 werd gebouwd. De gemeenten Koekange en Ruinerwold werden in 1835 apart gesticht door ds. H. de Cock van Ulrum. Zes jaar later bouwden ze samen een kerk.

Ds. Jan Muis, sinds 2011 predikant van de gemeente, laat de kerkzaal zien: een sobere ruimte met een opvallend barok Schnitgerorgel, waar toch wel wat moderne elementen hun intrede hebben gedaan: beamer, kruis, antependium, paaskaars. ’s Zondagsmorgens komen hier 250 à 350 kerkgangers naartoe.

In de consistoriekamer hangen de portretten van de predikanten die de gemeente dienden, helemaal links dat van ds. W. A. Kok, de eerste predikant, die er stond van 1842-1846. Voor hem diende een aantal oefenaars de gemeente.

Er hangt geen foto van ds. De Cock, de stichter van de twee gemeenten, die in de eerste jaren waarschijnlijk ook de enige voorganger was en van wie wel een portret bekend is. Dat is merkwaardig, want De Cock is het bekendst geworden van al die predikanten. Door hem is de Afscheiding in gang gezet en daarmee het ontstaan van de Gereformeerde Kerken.

Afscheiding

Toen ds. De Cock in Ulrum stond, kwam het tot een afscheiding van de Nederlandse Hervormde Kerk. De predikant, die zei verder te gaan in het spoor van de oude gereformeerde kerk in Nederland, werd geschorst en afgezet. Het leidde ertoe dat de kerkenraad van Ulrum zich op 13 oktober 1834 officieel afscheidde van de Nederlandse Hervormde Kerk. Een dag later zette een groot deel van de gemeente dezelfde stap.

Ulrum was niet lang de enige gemeente. Overal in het land ontstonden christelijke afgescheiden gemeenten. De Cock, en predikanten die zich bij het prille kerkverband hadden aangesloten, institueerden veel gemeenten. De Cock heeft bijna negentig gemeenten gesticht (zie ”De gemeenten van ds. Hendrik de Cock”), waarvan meer dan veertig in 1835.

Dr. Harm Veldman uit Zuidhorn, gepensioneerd geschiedenisleraar en gepromoveerd op De Cock, verklaart het grote aantal gemeenten dat in dat jaar gesticht werd vooral uit het feit dat De Cock van eind november 1834 tot eind februari 1835 in de gevangenis zat. „Het werd al snel overal bekend wat er in Ulrum gebeurd was en waar De Cock gevangen zat. Hij werd door veel mensen bezocht die het niet meer konden uithouden onder de prediking in de Nederlandse Hervormde Kerk of die hun kind er niet meer wilden laten dopen. De Cock beloofde hen te helpen en hij noteerde hun namen en woonplaatsen. Toen hij uit de gevangenis kwam, trok hij van de ene naar de andere plaats om een gemeente te institueren. Lange tijd was hij de enige voorganger en was hij druk met het voorgaan in die gemeenten. Daardoor kwam hij in latere jaren minder toe aan de stichting van nieuwe gemeenten. Bovendien kwamen er meer predikanten en werd de behoefte aan nieuwe gemeentestichting minder.”

De historicus stelt dat veel Gereformeerde Kerken vrijgemaakt –het kerkverband waartoe hij zelf behoort– „historisch gezien een band hebben met de Afscheiding en niet met de Doleantie. Mijn overgrootvader Dijkema werd gedoopt in de afgescheiden kerk van Ten Boer. De hele familie Dijkema is meegegaan met de Vrijmaking in 1944.”

Volgens Veldman heeft de Vrijmaking van 1944-’45 zich naast Zuid-Holland en Overijssel vooral in de provincie Groningen sterk ontwikkeld, mede door het persoonlijk optreden van prof. dr. K. Schilder die door de spoorwegstaking noodgedwongen in de stad Groningen verbleef tot het einde van de Duitse bezetting. „In de plaatsen Enumatil, Pieterburen, Ten Post, Overschild en Schildwolde ging bijna de hele gemeente over tot de Vrijmaking. In de stad Groningen maakte zich 50 procent van de kerk vrij, terwijl dat percentage in diverse plattelandsdorpen iets lager lag.”

De erfenis van De Cock is volgens de historicus nog „slechts minimaal aanwezig in de door hem gestichte gemeenten”, waar nieuwere inzichten een plaats gekregen hebben. De meer traditionele gemeenten in de reformatorische gezindte staan volgens hem dichter bij het erfgoed van de vader der Afscheiding, maar dan „zonder die geschematiseerde bevinding. De Cock hield wel van een gezonde bevinding, maar hij stond op dat punt niet zo strak in de lijn van de Nadere Reformatie. Avondmaalsmijding was een onbekend fenomeen in die eerste gereformeerde kerken. Dat element is er ingebracht door ds. Ledeboer, die zich korte tijd later afscheidde, en anderen.”

Gereformeerdekerken.info

Er is op dit moment veel belangstelling voor die eerste gereformeerde kerken en hun geschiedenis. Gerard Kok uit Groningen, de man achter de website gereformeerdekerken.info, schrijft dagelijks over gereformeerde kerken in het heden, maar vooral in het verleden. De site stelt zich ten doel „het publiceren van historische overzichten over de (voormalige en huidige) Gereformeerde Kerken in Nederland (GKN), van nieuwsberichten over de tegenwoordige Gereformeerde Kerken (PKN) en over de (van oorsprong) gereformeerde kerkgebouwen. Daarmee wil Kok „recht doen aan de geschiedenis van de GKN.”

Deze maand gaat het op de site onder andere over het ontstaan van de gereformeerde kerk in Brussel, de verkoop van de Maranathakerk te Castricum, de geschiedenis van de gereformeerde kerk te Aduard en de redding van de gereformeerde kerk in Tienhoven. In de afgelopen tijd is de geschiedenis van heel wat gereformeerde kerken beschreven.

De website ging in augustus 2015 online. In de eerste maand trok ze 1550 unieke bezoekers. Dat aantal is stormachtig gegroeid: een jaar later waren dat er bijna 9000, weer een jaar later het dubbele, in augustus 2018 het driedubbele en vorig jaar augustus bijna het vierdubbele. In oktober vorig jaar steeg het aantal unieke bezoekers naar 45.000, vijf keer het aantal van 2016. „De geschiedenis van de Gereformeerde Kerken in Nederland trekt steeds meer belangstelling”, aldus Kok.

Fusie

Blijven er gereformeerde kerken bestaan? Het is te verwachten dat het aantal gemeenten dat zich gereformeerde kerk (binnen de Protestantse Kerk in Nederland) noemt, verder zal dalen. Het proces van samengaan van hervormde gemeenten en gereformeerde kerken gaat nog steeds door. Daarnaast verenigen gereformeerde kerken zich tot een streekgemeente.

Terug naar Ruinerwold. Ds. Muis: „We hebben een gezond kerkelijk leven, dat in sommige opzichten weliswaar verschilt van de ideeën van De Cock, maar in andere aspecten juist bij hem aansluit. Ik kan niet zeggen of ik in de lijn van De Cock sta. Hij heeft ook niet veel gepubliceerd. Wij hebben kindernevendiensten, één dienst per zondag in plaats van twee, geen verklaring van de Heidelbergse Catechismus, terwijl de levensheiliging ook anders ingevuld wordt.”

Een aantal dingen is wel hetzelfde, aldus ds. Muis. „We stellen de Bijbel centraal. Daar ging het De Cock ook om. Verder is er nadruk op de christologie en het volgen van Christus.”

Van fusie is geen sprake. „We werken, als dat zo uitkomt, van harte samen met kerken in de regio, maar federeren of fuseren is op dit moment niet aan de orde.”

Doopschaal

Dat was anders met de gereformeerden kerken van Kommerzijl, Niezijl, Meeden, Appelscha en Warffum, die in de afgelopen jaren gesloten zijn. Het kerkgebouw in Warffum is verkocht aan Gerrie Jonker en Jan Dirk Gardenier, die in de pastorie wonen en in de kerk een kunsteducatiecentrum beginnen. Ds. Peter van Ool preekte in de laatste dienst over de tekst: „Ik ben met jullie, alle dagen, tot aan de voleinding van deze wereld.” Na de dienst verliet de gemeente de kerk met medeneming van het antependium, de kanselbijbel, de doopschaal, het avondmaalszilver en de paaskaars.

De gemeenten van ds. Hendrik de Cock

Ds. Hendrik de Cock (1801-1842), de vader van de Afscheiding, stichtte minstens 87 gemeenten. Dat waren:

n In 1834: Ulrum, Smilde en Groningen.

In 1835: Dwingeloo, Hoogeveen, Beilen, Hijken, Assen, Wildervank, Stadskanaal, Veendam, Koekange, Ruinerwold en Weerwil, Genemuiden, Kampen, Zwolle, Meppel, Grootegast, Burum, Oldehove/Ezinge, Onstwedde, Sappemeer, Leek, Appingedam, Delfzijl, Hellum, ’t Zandt, Middelstum, Westerwijtwerd, Uithuizen, Uithuizermeeden, Warffum, Spijk (Gr.), Thesinge, Wirdum, Garrelsweer, Wanneperveen/Dinxterveen, Sneek, Bolsward, Minnertsga, Harlingen/Sexbierum, Ferwerd, Blija, Marrum, Leeuwarden, Leens en Mensingeweer.

n In 1836: Appelscha, Nijeveen, Zuidwolde (Dr.), Hoorn, Andijk, Oude en Nieuwe Pekela, Sellingen, Borger, Midwolda, Meeden, Schildwolde, Stedum, Uitwierde, Godlinze, Baflo, Bedum (Gr.), Wittewierum, Nuis, Kommerzijl, Urk, Woltersum, Ten Boer, Diever, Zandeweer en Huizen.

n In 1837: Amersfoort.

n In 1838: Bierum, Adorp/Sauwerd, Haulerwijk, Aalden (Sleen), Meppen-Zweeloo en Westerbork.

n In 1839: Zuidhorn-Enumatil (Briltil), Scheemda, Krewerd, Westerlee en Hauwerzijl/Zoutkamp.

n In 1840: Graafschap Bentheim, Bovenburen/Winschoten en Peize.

Bij de door De Cock gestichte gemeenten valt een aantal zaken op. Dat is ten eerste dat hij de meeste gemeenten gesticht heeft in 1835. In dat jaar stichtte hij gemiddeld bijna elke week een gemeente.

Verder is te constateren dat de meeste gemeenten in het noorden van Nederland liggen. De Cock stichtte verreweg het meeste gemeenten in Groningen, daarna volgen in volgorde van aantal Drenthe, Friesland, Overijssel, Noord-Holland, Utrecht en het Duitse Bentheim.

Nog twintig

Er bestaat geen overzicht van hoeveel gemeenten zich nog gereformeerd noemen, maar het internet biedt uitkomst: zoeken op ”gereformeerde kerk” in die 87 plaatsen. Dat leidt tot een aantal verrassende resultaten. Van de 87 door De Cock gestichte gemeenten noemt zich nog een twintigtal gereformeerd, onder andere gemeenten te Dwingeloo, Koekange/Ruinerwold, Genemuiden, Grootegast, Onstwedde, ’t Zandt, Wanneperveen/Dinxterveen, Blija, Nijeveen, Zuidwolde, Andijk, Nieuwe Pekela, Sellingen, Godlinze, Urk, Ten Boer, Diever, Amersfoort, Huizen en Aalden/Meppen.

Andere gemeenten zijn opgeheven of gingen samen met de plaatselijke hervormde gemeente verder als protestantse gemeente (60) binnen de Protestantse kerk in Nederland.

In de gemeenten hebben zich ook afsplitsingen voorgedaan. Het totaal aantal kerken dat uiteindelijk op De Cock teruggaat, is daarom veel groter dan 87. In deze plaatsen komen ook voor: gereformeerde kerken vrijgemaakt (35), christelijke gereformeerde kerken (16), gereformeerde gemeenten (7), de gereformeerde kerk (5), Nederlands gereformeerde kerken (4) en nog andere kerken. Opvallend is het grote aantal gereformeerde kerken vrijgemaakt.

Voor de duidelijkheid: dit overzicht pretendeert geen volledigheid.