Ter gelegenheid van het jubileum schreven dr. John Exalto en Koos-jan de Jager MA –beiden verbonden aan de Vrije Universiteit– de geschiedenis van de stichting in hun boek ”Het protestantse vaderland. Denken over natie, volk en kerk, 1939-2019”.

De stichting werd op maandag 20 februari 1939 opgericht door de antirevolutionaire vakbondsbestuurder Koenraad van Baren, die van 1939 tot aan zijn dood in 1973 voorzitter was. In de oorspronkelijke doelstelling stond de verdediging van het „protestants nationaal karakter van ons volk”, zoals dit door Oranje geleid en onder invloed van de Hervorming zijn stempel ontving. De stichting bevond zich in het kamp van een protestants nationalisme, aldus de auteurs. Het protestantse vaderland uit de jaren 1815-1880 was een tijdperk waarin de culturele en politieke elite sterk anti-rooms-katholiek was en aan de natie een uitsluitend protestants karakter wilde toekennen.

De oprichting was een reactie op de toenemende intensieve propaganda van de Rooms-Katholieke Kerk (RKK) en het toenemende aantal overgangen naar de RKK. Zo was in 1923 de Vereniging Protestants Nederland opgericht als reactie op de groeiende politieke macht van Rome. „De Willem de Zwijgerstichting was dus een relatief late loot aan de stam van het antipapisme”, aldus de auteurs.

De eerste brochure verscheen in 1940 onder de titel ”Een woord aan alle protestanten”, een publieke beginselverklaring die stelde dat de protestanten te lauw waren geworden. De stichting wilde echter geenszins „onaangenaam” zijn voor de roomse medeburgers. Zij wilde niet door „antipapistische actie” Rome treffen maar zich richten op verdieping van de kennis van de protestantse beginselen. Van Baren hoopte christenen te mobiliseren uit alle orthodox-protestantse denominaties.

Gedateerd

Het woord ”protestants vaderland” klinkt in onze tijd inderdaad gedateerd, erkennen dr. C. van Sliedregt en prof. dr. W. H. Th. Moehn, respectievelijk voorzitter en secretaris van de stichting.

Van Sliedregt: „We kunnen ons dergelijke denkbeelden over het vaderland niet meer zo voorstellen, wel de wens om het erfgoed van de Hervorming te vertalen naar kerk en samenleving. De oprichters waren niet antipapistisch, maar wilden een tegenwicht bieden tegen de vele propagandabrochures van Rome voor jongeren. Rome had dat goed door: Je moet aandacht geven aan jongeren en daarop inspelen.”

Tot 1970 werd er vooral tégen Rome geschreven. Prof. C. Graafland benadrukte in dat jaar in zijn brochure ”Toenadering tot Rome” het grote verschil tussen Rome en Reformatie op het punt van de verhouding natuur en genade (rooms) en zonde en genade (protestants).

Opmerkelijk genoeg werd er vervolgens decennialang geen afzonderlijke aandacht aan Rome besteed, tot prof. Moehn in 2013 in zijn brochure ”Blijvend geding om mis en avondmaal” inging op de befaamde vraag en antwoord 80 over de Heidelbergse Catechismus. Moehn zag geen reden tot aanpassing, maar bepleitte wel een voortgaand gesprek met Rome.

Prof. Moehn: „Graafland had opvallend oog voor de vernieuwingen als gevolg van het Tweede Vaticaans Concilie in de jaren zestig. Er was meer aandacht gekomen voor de Bijbel en het gebruik van de sacramenten in de beide gedaanten. Je merkt dat er toch iets bij Rome is gaan veranderen en dat je momenteel dichter bij Rome staat dan bij het liberale protestantisme.”

Brochures

De stichting raakte bekend door haar brochures, die eerst Reformatorische Stemmen heetten, steevast twee keer per jaar verschijnend. In haar tachtigjarige bestaan heeft de stichting meer dan 150 publicaties uitgegeven over uiteenlopende theologische, historische en maatschappelijke thema’s met betrekking tot de geschiedenis van het protestantisme, zowel in Nederland als daarbuiten.

De brochures zijn opbouwend en toerustend, aldus prof. Moehn. „Ze moeten iets nieuws en oorspronkelijks brengen. We hebben nog genoeg onderwerpen waar we nog een aantal jaren mee vooruit komen. Het gebeurt dat we manuscripten moeten afwijzen omdat ze te weinig kwaliteit hebben.”

Dr. Van Sliedregt: „We hebben nu alle brochures digitaal ontsloten zodat dit hopelijk zijn effect heeft op onderzoekers die zich willen verdiepen in de vele thema’s.”

Het aantal donateurs is 1100 en die krijgen voor slechts zeven euro per jaar twee publicaties. „We moeten wel inleveren bij een vergrijzende achterban”, zegt prof. Moehn. „Jongeren bouwen geen bibliotheek meer op en lezen bijna alles digitaal, via de computer. De tijd dat de voormalige voorzitter Ab Noordegraaf met een donateurslijst bij de studenten rondging en iedereen tekende, is echt voorbij.”

De stichting had van meet af aan een interkerkelijk karakter en vertegenwoordigt de gehele breedte van het gereformeerde protestantisme. Qua formule en doelstelling zijn er overeenkomsten met de Vereniging Protestants Nederland, die in 2023 haar honderdjarig bestaan viert. Hoewel er tussen de beide geestverwante organisaties wel personele dwarsverbanden zijn geweest, is samenwerking nooit verder van de grond gekomen.

Samenwerking staat nog niet op de agenda, stelt dr. Van Sliedregt, die dit jaar plaatsmaakt voor een opvolger. „We hebben onze eigen cultuur en opzet, maar het blijft goed om elkaar te versterken vanuit de gezamenlijke doelstelling. Het zou jammer zijn als de bezinning op de protestantse beginselen zou verdwijnen. Onze thema’s drukken ook iets uit van verlangen naar eenheid.”