De titel verwijst naar het belangrijkste wapenfeit van deze tragische held: hij laat zich vrijwillig in Auschwitz opsluiten om te weten te komen wat er in het concentratiekamp gebeurt. Voor zover bekend is hij de enige mens die dat ooit heeft gedaan.

Pilecki, geboren in 1901, is iemand die altijd de wapens opneemt als zijn vaderland wordt bedreigd. Dat gebeurt in 1920 als de Sovjet-Unie het land dreigt op te slokken. Wat niemand verwacht gebeurt: Polen wint.

Pilecki trekt zich na de oorlog terug in zijn landhuis op het platteland, waar hij een leven leidt als landheer-boer. Als nazi-Duitsland in 1939 Polen binnenvalt, meldt Pilecki zich als cavalerist. Twee weken later valt de Sovjet-Unie Polen in de rug aan. Dan is de strijd definitief gestreden.

Pilecki vormt daarop direct een verzetsgroep. September 1940 laat hij zich onder een verzonnen naam vrijwillig afvoeren naar Auschwitz, op dat moment vooral een kamp voor Poolse politieke gedetineerden. Pilecki wil weten wat er precies gebeurt. Tijdens zijn gevangenschap maakt hij mee hoe Auschwitz verandert in een concentratiekamp voor Joden.

Pilecki maakt aantekeningen van wat er met de Joden gebeurt. „Het kamp is omgebouwd tot een gigantische molen die mensen omzet in as”, schrijft hij. De notities worden naar buiten gesmokkeld, waar ze in handen van het verzet en de geallieerden belanden. De geallieerden doen er niets mee. De bestrijding van de Holocaust is niet hun oorlogsdoel.

Amerikanen

Pilecki helpt in het kamp andere gedetineerden te ontsnappen. Uiteindelijk neemt hij in 1943 zelf de benen. In totaal zat hij 947 dagen opgesloten in het kamp. Eenmaal vrij vormt Pilecki opnieuw een eenheid die het tegen de Duitse bezetter opneemt. Al snel wordt hij weer door de Duitsers gevangengenomen en opgesloten, nu in een kamp in Beieren. April 1945 wordt hij door de Amerikanen bevrijd.

Na afloop van de oorlog vraagt hij de Amerikanen of hij naar Polen terug mag. Hij wil het opnemen tegen de nieuwe bezetters van zijn vaderland, de Russen. In 1947 wordt hij opgepakt. Ze beschuldigen Pilecki ervan voor de Amerikanen te werken. Maandenlang wordt hij gemarteld. „Auschwitz was kinderspel vergeleken bij dit”, zegt Pilecki. Uiteindelijk wordt hij na een showproces op 25 mei 1948 terechtgesteld. Zijn lichaam is nooit gevonden.

Fairweather eindigt zijn boek met een kort nawoord waarin hij Pilecki eert om zijn moed en omdat zijn „verhaal essentieel is als we willen begrijpen hoe Auschwitz is ontstaan.” De Britse journalist had zijn boek overigens niet met de dood van de Poolse held hoeven af te sluiten. Interessant is het na te gaan hoe Pilecki na de val van de communisten in 1989 door de Polen is herontdekt. Momenteel claimen politieke partijen die lijnrecht tegenover elkaar staan Pilecki als hun held.

Pilecki zou dit nooit hebben gewild. Hij probeerde in de oorlogsjaren alle verzetsgroepen in de strijd tegen de Duitsers met elkaar te verenigen: nationalisten met socialisten. Die eenheid is in het Polen van vandaag ver te zoeken.

In ”Vrijwillig naar Auschwitz” draait het vooral om Pilecki’s verzet tegen de nazi’s, en dat gegeven is absoluut het vermelden waard. Fairweather heeft voor zijn boek als goede journalist uitgebreid de bronnen onderzocht en ooggetuigen gesproken.

Veel minder is het gesteld met de leesbaarheid van het boek. De tekst loopt regelmatig slecht, woorden ontbreken in zinnen en soms zijn er termen gebruikt die gewoon geen Nederlands zijn. Waarschijnlijk valt dit Fairweather minder kwalijk te nemen, maar eerder de vertaler. Een zeldzame held als Pilecki verdient in ieder geval een beter leesbare biografie.

Boekgegevens

Vrijwillig naar Auschwitz, Jack Fairweather; uitg. Prometheus; 456 blz.; € 22,50