Cornelis Cornelisz Schilder maakte de kaart in 1540 waarschijnlijk in opdracht van de Rekenkamer van Holland. Na een ingrijpende restauratie is de landkaart te zien in het Regionaal Archief Dordrecht.

De kaart van 3,75 bij 1,90 meter is al meer dan 120 jaar in het bezit van de gemeente Dordrecht maar lag tot voor kort ergens opgerold in het archief. „In 2014 werd-ie herontdekt”, vertelt gemeentearchivaris Teun de Bruijn. „In 1898 beschreef gemeentesecretaris Overvoorde de kaart in een catalogus. Op een gegeven moment is de kaart verhuisd naar het archief. Hij is opgerold, in een koker gedaan en kwam in een kast terecht.”

Erbarmelijke staat

Een aantal jaren geleden werd de kaart ‘bij toeval’ ontdekt door een journalist die werkte aan een boek over de Hollandse Biesbosch. „We wisten dat de kaart bestond, maar hadden alleen een nummer.” Na een flinke zoektocht werd de kaart gevonden. „Hij verkeerde in zo’n erbarmelijke staat dat we bij het uitrollen heel voorzichtig moesten zijn.”

De kaart laat de Zuid-Hollandse of Groote Waard zien na de Sint-Elisabethsvloed van 1421. „We herkennen lang niet alles, maar in het noorden zien we Rotterdam, Dordrecht ligt centraal en in het zuiden zijn Breda en Raamsdonk zichtbaar.” Een prominente plaats is ingeruimd voor de Hoeksche Waard, IJsselmonde, Dordrecht en omgeving, de Alblasserwaard en de binnenzee waarin de Groote Waard –een Hollands landbouwgebied aan de grens met Brabant– sinds 1421 was veranderd.

Volgens De Bruijn heeft de kaart een opmerkelijke vertekening. „Niet alles is correct weergegeven. Zo is de Hoeksche Waard in noordelijke én zuidelijke richting uitgerekt, waardoor dat gebied groter is afgebeeld dan het in werkelijkheid is.” Op de kaart zijn veel plaatsen, rivieren, kloosters en kastelen te herkennen. „De kaart bevat een schat aan historische informatie. We zien de loop van de Merwede en de Oude Maas en dorpen als Dubbeldam, Westmaas, Strijen en Almkerk. Met veel moeite zijn de ruïnes van het Huis te Merwede en Kasteel Kraayestein bij Sliedrecht te onderscheiden. Het Hollands Diep staat niet op de kaart, een verdwenen riviertje zoals de Dubbel weer wel.”

Kenners gaan ervan uit dat de kaart is gemaakt in opdracht van de Rekenkamer van Holland. „Waarschijnlijk was er na de Sint-Elisabethsvloed een conflict over de visserijrechten in de verdronken Zuid-Hollandse Waard. Keizer Karel de Vijfde was een van de partijen. Mogelijk moest de kaart duidelijk maken wie de eigenaren van de landerijen waren voor de watersnood.”

Dat de kaart een uitspraak moest doen over de visserijrechten blijkt ook uit de grote aandacht voor de zalmsteken, schuttingen van wilgenhout die in de rivier steken en waaraan een fuik is bevestigd. De zalmsteken zijn met blokjeslijnen en de namen van de eigenaren aangegeven. „De zalmvisserij was in de 16e eeuw een belangrijke bron van inkomsten. De vis kwam in de rivieren rond Dordrecht en Rotterdam veel voor en fungeerde als volksvoedsel.”

Speurtocht

Na de vondst werd de kaart zorgvuldig bewaard. „De grootte en de historische informatie maken de kaart uniek. Het is de oudste kaart in onze beeldcollectie, bijna net zo oud als een vergelijkbare kaart in het Nationaal Archief in Den Haag. Die dateert uit 1537, maar is vier keer zo klein.”

De kaart werd in twaalf delen gefotografeerd en digitaal gerestaureerd. Vanwege de toenemende belangstelling werd in 2017 besloten tot een echte restauratie. De kaart werd schoongemaakt en het papier gerepareerd. Daarna is de kaart opnieuw opgespannen en werd de verf bijgewerkt. Inmiddels is het pronkstuk te zien in het Regionaal Archief in het Hof van Nederland. Opvallend is de vaalgele gloed die over de kaart ligt. Echte kleuren zijn er nauwelijks gebruikt. „Hier en daar is er wat blauw en rood te zien om dorpen en steden aan te geven. Markante plaatsen zijn met groene verf aangeduid.”

Volgens De Bruijn heeft de kaart al veel geheimen prijs gegeven. „Maar lang niet alle vragen zijn beantwoord. Sinds de kaart weer te zien is, buigen liefhebbers en kenners hun hoofd er over. De speurtocht gaat door.”