Expositie ”Bij ons in de Biblebelt”: ook refo’s veranderen
Naar jezelf kijken door de bril van de ander. Dat is altijd verrassend en inzichtgevend, maar soms ook ongemakkelijk of vervreemdend. Hoe zien buitenstaanders de refowereld? En wat is er binnen die wereld aan het veranderen? De tentoonstelling ”Bij ons in de Biblebelt” biedt volop stof tot nadenken.
De burger kent hen niet, de wereld lacht hen uit. Die regel –uit een gedicht van Koos Geerds over Staphorst– typeerde lange tijd de bevindelijk gereformeerde wereld. In zichzelf gekeerd gingen mensen hun weg, beschroomd, haast verontschuldigend. Ootmoedig. Ze durfden zichzelf er niet bijrekenen. En ze verwachtten niet per se begrip van ‘de wereld’. Ze hielden vast aan het oude: de Statenbijbel en de boeken van de oudvaders, de niet-modieuze en donkere kleding van het vooroorlogse platteland, de zondagse kerkgang, het psalmgezang op hele noten, de afwijzing van televisie en alle andere moderne media.
Het is een wereld die aan het begin van de Biblebelttentoonstelling meteen opgeroepen wordt. Met portretten van oudvaders, met de Statenbijbel van Hendrick de Cock en prachtige oude exemplaren van de Heidelbergse Catechismus en de Nederlandse Geloofsbelijdenis, met boeken van Hellenbroek, Teellinck, Erskine en Sara Nevius. Met gedragen psalmgezang op de achtergrond en overal prenten van de brede en de smalle weg. De oude, bevindelijk gereformeerde wereld, zoals menigeen die van vroeger kent.
Nieuwe refosfeer
Maar er is ook een nieuwe refowereld, en die heeft een ander gezicht. De vrouwen dragen er nog altijd rokken, er wordt nog altijd uit de Statenbijbel gelezen en in de kerken wordt op hele noten gezongen uit de berijming van 1773. Maar het verschil in uitstraling is groot.
Zelfbewust blikken de nieuwe generaties refo’s in de camera, in modieuze kleding, tegen de achtergrond van woonkamers die zo in een tijdschrift voor woninginrichting passen – Engelse landschapsstijl, degelijke kwaliteit, met alle kleuren precies op elkaar afgestemd. Ze hebben geleerd hun groepsidentiteit te verdedigen en vrijmoedig hun afwijkende standpunten te verwoorden. Ze weten hoe ze refo moeten zijn, binnen eigen kring, maar ook in de grote wereld.
Dat verschil is goed zichtbaar in de portrettenserie van Sjaak Verboom. Hij fotografeerde vrouwen van alle leeftijden in zowel hun doordeweekse als hun zondagse kleren. Neem de hieronder afgebeelde dubbelportretten van de oudere vrouw in eenvoudige, donkere kleding en de hippe jongere vrouw met zwarte ‘prinsjesdaghoed’. Zulke beelden spreken voor zichzelf.
::
::
Ook de fotoserie van Samuel Otte, ”Gods bedoeling”, laat iets zien van de nieuwe refosfeer. Otte fotografeerde jonge reformatorische stellen, sommige tijdens de voorbereidingen op hun huwelijk, andere kort na de trouwdag. In zijn serie wordt zichtbaar hoe ernstig jongeren het huwelijk nemen, hoe ze huwelijkscatechese volgen, een uitzet bij elkaar sparen en vervolgens in hun perfect ingerichte huis bij elkaar zitten .
::
De tentoonstelling ”Bij ons in de Biblebelt” is met liefde gemaakt, dat kun je aan alles zien. Aan de gekozen beelden en voorwerpen, aan de manier waarop het geheel is ingericht, aan de teksten die de bezoeker als het ware bij de hand nemen, de refowereld in: „Meisjes in rokken die uitstappen op station Amersfoort, Gouda of Kampen. Dorpen waar de bevolking welvarend is, waar de ondernemersgeest groot is. Maar waar de tijd soms lijkt te hebben stilgestaan. Waar grote gezinnen wonen. Waar aan de randen forse kerkgebouwen verschijnen. Waar op zondag de winkels gesloten en de kerken open zijn.”
Dat zijn de dingen die buitenstaanders als eerste zullen opvallen. Dus worden die ook als eerste benoemd. En daar hoort dan een compilatie aan beelden bij, fragmenten uit films en televisieprogramma’s: kerkgebouwen in de Biblebelt, Franca Treur met ”Dorsvloer vol confetti”, stukjes uit het EO-programma ”Toen was geloof heel gewoon”.
Gewone mensen
Deze tentoonstelling gaat, zo blijkt meteen, niet over reformatorische organisaties en instellingen. En ook niet over reformatorische predikanten, bestuurders of opiniemakers. Het zijn de gewone mannen en vrouwen die, elke dag opnieuw, het gezicht van de refowereld vormen naar buiten toe.
Verschillen tussen kerken en kerkelijke ruzies vonden de samenstellers niet zo interessant, al is er voor wie het naadje van de kous wil weten wél een ”stamboom van kerken”, waar je in één oogopslag kunt zien hoe het met al die splitsingen en afscheidingen zit. En de liefhebbers kunnen ook kerken vanbinnen en vanbuiten bekijken, of luisteren naar preekfragmenten van ds. D. Zoet, ds. C. J. Meeuse en ds. A. Kort.
Maar de meeste aandacht gaat uit naar alle dingen die reformatorische mensen –van welke kerk ook– met elkaar gemeen hebben. Wie zijn ze, wat zijn hun dilemma’s, waar komen hun opvattingen vandaan?
Dat laatste wordt prachtig zichtbaar in een serie filmpjes, waarin steeds dezelfde zeven mensen aan het woord komen. Mensen van alle leeftijden, mannen en vrouwen. Zij verwoorden heel eerlijk en authentiek hoe ze denken over onderwerpen als zondagsrust, onderwijs, media, kleding en gezinsvorming.
Ook homoseksualiteit komt aan bod: de inmiddels bekende christenhomo John Lapré vertelt het verhaal van zijn coming-out en de problemen die dat opleverde, andere mensen verwoorden hun aarzelingen bij het onderwerp, hun principiële moeite met homoseksualiteit, hun worsteling om de juiste houding te vinden.
Diverse kunstenaars van de reformatorische vereniging Korf zijn in Utrecht vertegenwoordigd – de ruimte waar hun werk hangt is, op hun verzoek, op zondag afgesloten. Dat werk is de moeite waard: soms innig vroom, soms kritisch, soms humoristisch. Zoals de geweldige tekeningen van Martin de Heer, met het ironische onderschrift: „Ik zou u, lieve lezer, toe willen roepen: Word ook Refo! Of (Statenvertaling): Wordt ook Refo!”
Al met al wordt er in Utrecht een integer en genuanceerd en vriendelijk beeld van de refowereld neergezet. Conservatieve principes, een gewetensvolle houding en warme verbondenheid. Neem de vrouw op de tentoonstellingsposter: ze mag dan zwarte kleren dragen, iedereen wil wel zo’n oma hebben, met zo’n vriendelijk gezicht, zo’n lieve lach, zo hartelijk en uitnodigend.
::
Beklemmend
Maar de refowereld kent ook schaduwzijden. Die worden in Utrecht niet sterk benadrukt, maar hier en daar wordt er iets van zichtbaar. Vooral in sommige kunstwerken aan het einde van de expositie. Daar kun je als bezoeker de schoonheid van de refowereld ervaren, maar ook de beklemming van de groepsdruk, of de gekweldheid van de kunstenaar die zoekt naar authenticiteit, onder de wolken van een dreigend oordeel.
Heftig is vooral de installatie van kunstenares Liesbeth Labeur: ”De brede en de smalle weg”. Je kunt kiezen: óf je gaat –op de knieën– door een laag poortje naar een ruimte waar een preek klinkt, óf je duikt in een ballenbad, ondanks de bedreigingen met hel en verdoemenis die daar over je uitgestort worden. Maar uiteindelijk maakt het niet veel uit wat je kiest: beide wegen lopen dood. Zo’n installatie werkt behoorlijk schokkend en aanstootgevend – in heftig contrast met de genoeglijke wereld die je net hebt leren kennen.
Toch is het misschien juist die schok waardoor je loskomt van de buitenkant, het uiterlijk van de refowereld, en gaat nadenken over de binnenkant. Refo zijn is niet hetzelfde als reformatorisch christen zijn. Refo ben je door je op een bepaalde manier te kleden en te gedragen, door je opvattingen en je levensstijl. Dat sociologische plaatje is in het Catharijneconvent prachtig in beeld gebracht. Maar de gedachte aan de brede en de smalle weg –ook een rode draad in de tentoonstelling– gaat dieper. Wie op welke weg loopt, dat valt immers niet altijd zomaar aan de buitenkant af te lezen.
Tentoonstelling
De tentoonstelling ”Bij ons in de Biblebelt”, tot 22 september te zien in Museum Catharijneconvent, is interessant voor reformatorische bezoekers, zegt conservator Tanja Kootte, maar is toch vooral gemaakt voor mensen daarbuiten. „Ik hoop dat we elkaar op deze manier wat beter leren kennen.”
Bij de expositie is een speciaal lezingenprogramma ontwikkeld. Een greep uit het aanbod: Tanja Kootte over de making-of van de tentoonstelling, journaliste Josien Droogendijk over ”Mode in de Biblebelt”, historicus John Exalto over de bijzondere positie van predikanten, theoloog Maarten Wisse over de predestinatie en religiewetenschapper Joke Spaans over ”Oude schrijvers”.
Meer informatie: www.catharijneconvent.nl
