De plaatsen die daar significant onder zaten, lagen meestal op de Biblebelt. De reden was bekend: een groep reformatorische christenen laat op grond van hun geloof hun kinderen niet vaccineren.

De afgelopen jaren is dat beeld langzaam aan het verschuiven. Het Nederlands Dagblad analyseerde de meest recente cijfers van de bmr-prik (tegen bof, mazelen en rodehond) onder zuigelingen en vergeleek die met vijf jaar eerder. In het overgrote deel van de gemeenten is de vaccinatiegraad gedaald en in diverse gemeenten gaat het zelfs om een afname van tien procentpunten of meer (zie kaart). Deze rode vlekken liggen verspreid door heel Nederland: van Westerwolde tot Noord-Beveland, van Terschelling tot het Limburgse Beek.

Mazelen

De afgenomen bereidheid om kinderen te laten inenten, staat volop in de publiciteit na de recente uitbraak van mazelen in Den Haag. Regeringspartij D66 wil nu haast maken met een wet die het voor kinderdagverblijven mogelijk maakt om ongevaccineerde kinderen te weigeren. En ChristenUniestaatssecretaris Paul Blokhuis lanceerde enkele maanden geleden een actieplan om de vaccinatiegraad weer omhoog te brengen.

Lokale GGD-afdelingen krijgen niet altijd grip op de oorzaken van de sterke daling in een gemeente. Zo laat woordvoerder Linda Ruijg van de GGD Fryslân weten dat de sterke afname op Terschelling en Ameland te maken kan hebben met het kleine aantal kinderen op die eilanden. Dat verhoogt de kans op een toevallig lage vaccinatiegraad. Maar voor de sterke afname in Tytsjerksteradiel (van ruim 97,3 naar 90 procent) heeft de GGD geen verklaring kunnen vinden, zegt ze.

Haar collega Judith Broekhuis van GGD Hollands Noorden heeft wel een idee waarom in de gemeenten Bergen en Castricum de vaccinatiegraad onder de 90 procent is gedoken: in deze gemeenten wonen veel mensen met een antroposofische overtuiging. Dat laatste verband lijkt te worden bevestigd door de spreiding en groei van antroposofische middelbare scholen (zie stippen op de kaart). In Bergen staat een sterk groeiende vrije school, net als in Haarlem en Groningen.

Helma Ruijs, arts infectieziektebestrijding bij het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM), zegt dat er geen overkoepelende verklaring is voor de recente verschuivingen. „De twijfels over vaccinaties lijken over de hele linie te zijn toegenomen, maar we kunnen die niet duidelijk aan een bepaalde groep relateren.” Uit internationale onderzoeken is volgens haar wel een aantal algemene factoren naar voren gekomen. „Antroposofie en alternatieve geneeswijzen hebben invloed. Daarnaast bestaat er bij sommige groepen twijfel over de werking van vaccins, is er angst voor bijwerkingen en is er minder vertrouwen in de medische sector en de farmaceutische industrie.”

Bewijzen

Voorzitter Anne-Marie van Raaij van de Nederlandse Vereniging Kritisch Prikken begrijpt wel waarom het vertrouwen in vaccins afneemt. In de informatie van de overheid blijven volgens haar de risico’s van vaccineren onderbelicht. „In 2017 zijn er bij het Bijwerkingencentrum Lareb 5500 bijwerkingen gemeld, waarvan honderd ernstige”, zegt ze. Maar hoe valt te bewijzen dat die bijwerkingen zijn veroorzaakt door de vaccinatie? Op die vraag reageert ze met een tegenvraag: „Hoe kan bewezen worden dat er geen relatie is? Als bijwerkingen een halfuur na de inenting al optreden, wordt het vaak toch ontkend. Zolang zulke signalen niet serieus worden genomen, zal het vertrouwen van de burger blijven afnemen.

Leden en sympathisanten van haar vereniging komen uit het hele land, vertelt Van Raaij. „Vaak zijn het ouders die eerst voor vaccinatie waren. Ze lieten hun eerste kind vol vertrouwen inenten, totdat ze merkten dat hun kind daarna bijvoorbeeld de ene oorontsteking na de andere kreeg, stopte met slapen, diabetes of epilepsie kreeg. Bij een tweede kind ga je dan op onderzoek uit, en kom je erachter: ik heb een keuze om bijvoorbeeld later te laten vaccineren, of minder, of helemaal niet.”

Op de website van het Rijksvaccinatieprogramma staat dat vaccins bijwerkingen kunnen veroorzaken, maar dat de meeste mild zijn en vanzelf overgaan. Ook heel zeldzame bijwerkingen kunnen niet worden uitgesloten, geeft de overheidsinformatie aan, maar „de risico’s van vaccinatie wegen in geen geval op tegen de risico’s die een kind loopt door niet gevaccineerd te worden.” Ruijs benadrukt daarnaast dat er wel degelijk veel onderzoek is gedaan naar de veiligheid van vaccins, onder andere door zowel het Nederlandse als het Europese college dat geneesmiddelen onderzoekt voordat ze op de markt komen.

Verhuizing

Halen de kritische prikkers inmiddels de reformatorische gewetensbezwaarden in? Zo ver is het nog niet. De vaccinatiegraad is nog altijd duidelijk het laagst op de Biblebelt. Als je de 71 gemeenten neemt waar de SGP meer dan 4 procent van de stemmen kreeg, dan is de daling van de vaccinatiegraad in de afgelopen vijf jaar daar zelfs iets sterker dan in de rest van Nederland.

Dat is in tegenspraak met een onderzoek van RIVM-arts Ruijs. Zij stelde op grond van een vragenlijst uit 2013 vast dat de vaccinatiebereidheid onder reformatorische christenen, die verspreid over Nederland woonden, juist toeneemt. De daling op de Biblebelt heeft volgens haar dan ook eerder met verhuizingen te maken. „Er zijn aanwijzingen dat de christenen die niet vaccineren zich steeds meer op de Biblebelt vestigen”, zegt ze.

Er zijn geen cijfers die deze stelling ondersteunen. Een andere mogelijke verklaring is dat de twijfels van de kritische prikkers ook de ontwikkeling onder bevindelijk gereformeerden beïnvloeden. Degenen die op de wip zitten, zouden dan vaker kiezen om toch niet te laten vaccineren. Ook hiervoor is geen bewijs. Duidelijk is wel dat een lage vaccinatiegraad allang niet meer exclusief is toe te schrijven aan reformatorische geloofsopvattingen.