Het congres is georganiseerd door de International Organisation for the Study of the Old Testament (Iosot). Deze werd in 1950 in Leiden opgericht en komt nu voor de achttiende keer bijeen. Het uitgebreide programma liegt er, evenmin als dat in Groningen, niet om. Naast de plenaire lezingen, gehouden in de historische Marekerk, zijn er tientallen workshops met lezingen waarin de meest uiteenlopende deelaspecten van de studie van het Oude Testament aan de orde komen.

Wat kan er nog aan nieuws gebracht worden na zo veel decennia oudtestamentisch onderzoek? De secretaris van het congres, dr. Konrad Jenner, vergelijkt het met een spiraal: nieuwe archeologische vondsten en nieuwe teksten, steeds breder toegankelijk gemaakt en verfijnd met nieuwe verklaringsmodellen en methodes, stimuleren verder onderzoek. „Zolang er nog gegraven wordt en er tekstmateriaal beschikbaar komt, wordt de wetenschap gaande gehouden. Er is de laatste tijd een hernieuwde belangstelling voor de Mesopotaamse achtergrond van de verhalen en gedichten van het Oude Testament. De belangstelling voor de culturele beïnvloeding van bijbelteksten was er al lange tijd, maar nu wordt er steeds meer gewerkt aan het uitgeven van Assyrische bronnen. Exegeten trokken voorheen vaak hekjes om zich heen op, zonder over elkaars heg te kijken.”

De deelnemers komen uit alle mogelijke landen. Een enkeling komt uit Afrika, Azië en Zuid-Amerika. Verschillenden van hen krijgen traditiegetrouw financiële ondersteuning van de Iosot, die het congres om de drie jaar organiseert. De meeste deelnemers komen echter uit Europa, en een groot contigent uit Amerika, aldus dr. Jenner. De Benelux is rijk vertegenwoordigd.

Alleen vrijgemaakt Kampen en christelijk gereformeerd Apeldoorn zijn niet aanwezig onder de officiële deelnemers. Dr. Jenner kan niet verklaren waarom, maar sluit niet uit dat mensen van deze universiteiten zich nog zullen laten zien bij de vele workshops die deze week volgen. Iosot-voorzitter prof. dr. A. van der Kooij prijst overigens het meedoen van beide universitaire instellingen in het debat met de moderne bijbelwetenschappen, zegt hij desgevraagd.

Ter onderstreping van de internationale context van de oudtestamentische wetenschap is er ook een seminar gewijd aan de beoefening van de studie van het Oude Testament in Azië, Afrika en Zuid-Amerika. Volgens dr. Jenner leeft de laatste jaren in de derde wereld de vraag in hoeverre het Oude Testament, voortgekomen uit het Midden-Oosten, iets te zeggen heeft voor de culturele en religieuze situatie van de kerken in het Zuiden.

In het kielzog van het Iosot-congres worden ook enkele satellietcongressen gehouden, zoals over de studie van het targum (de Joods-Aramese bijbelvertaling), de septuagint en de masoretische tekst. Het zijn congressen die zich richten op de oudere vertalingen van het Oude Testament, van vóór de tiende eeuw, toen de huidige basistekst van het Oude Testament (in de zogeheten Leningraadse Codex) totstandkwam.

Ter gelegenheid van het congres loopt er verder een speciale tentoonstelling van belangwekkende manuscripten van de laatste eeuwen op het gebied van de Hebreeuwse Bijbel en het Oude Testament, afkomstig van de Leidse universiteit.

Een aantal buitenlandse uitgevers presenteert deze week werkelijk de meest specialistische literatuur over het Oude Testament: commentaren van bijbelboeken, tekstedities, deelstudies. Prof. dr. M. Stol, hoogleraar assyriologie aan de Vrije Universiteit, zag de mensen samendrommen voor de opening in de Pieterskerk. „Waar zijn we toch mee bezig”, verzucht hij. „Zo veel wetenschappers en dat alles over één corpus van teksten. Er zit veel hete lucht in deze wetenschap. Er komen steeds weer nieuwe methodes, die alles weer moeten doorlichten. Maar je wordt wel wijzer van nieuwe ontdekte teksten, en die zijn er gelukkig óók.”

Het congres werd maandag geopend door Iosot-voorzitter prof. Van der Kooij met een referaat over de geschiedenis van de toren van Babel. De Leidse oudtestamenticus ziet in dit „verhaal” het resultaat van kritische reflectie op het nieuwe Assyrische imperialisme van de achtste en de zevende eeuw voor Christus. „Het verhaal is geboren in een periode waarin het oude Israël dat imperialisme aan den lijve ondervond.”

Volgens prof. Van der Kooij beperkt de interpretatie van oudtestamentische teksten zich vaak tot „een lineaire en inhoudelijke analyse binnen het Oude Testament als geheel.” Het verhaal over de torenbouw van Babel nodigt echter uit tot een onderzoek in het licht van teksten uit de omliggende omgeving.

Desgevraagd zegt hij dat de geschiedenis van de torenbouw van Babel „historisch geen correct verhaal” is, maar dat het het Assyrisch imperialisme als een soort oerzonde kenschetst.

Levert dat geen problemen op met de gewone bijbellezer, die deze geschiedenis leest zoals die er staat?

„Dat blijft lastig, maar wij hebben hier met wetenschappers te maken. Er zijn steeds meer jongeren die studeren, voor wie bepaalde vragen niet dichtgetimmerd kunnen worden. Dat is ook niet verstandig. Bijbelteksten zijn altijd te lezen in de situatie van hun tijd. Ik ben opgegroeid met de gedachte dat het historisch geloof niet het zaligmakend geloof is. Het maakt wezenlijk niet uit voor de beginselen van liefde en genade of bepaalde gebeurtenissen historisch zijn of niet.”

Is er bij de honderden wetenschappers in Leiden ook ruimte voor de fundamentele vraag in hoeverre het Oude Testament een gezaghebbend Woord van God Zelf is? Dr. Jenner: „De discussie over het goddelijk gezag van het Oude Testament speelt wel, maar -en dat is misschien een specifiek Leids antwoord- deze wordt bij ons meer door de kerk gevoerd. Zij ligt op het terrein van de bijbelse theologie. Dat maakt voor ons de discussie op zich gezonder en helderder. De studie van het Oude Testament heeft ook tijdloze thema’s en het aan de orde stellen daarvan heeft te maken met de persoonlijke overtuiging van de wetenschapper. De meeste wetenschappers gaan tijdens het congres uit van het Oude Testament als een tijdgebonden boek dat in de loop der eeuwen is ontstaan. Vragen rond het fundamentalisme spelen bij hen geen rol. Het zijn mensen die iets met het Oude Testament hebben en de Bijbel vanuit wetenschappelijk gezichtspunt willen bestuderen.”