De situatie voor de 89 naar Hongarije uitgeweken Joden leek aanvankelijk beter dan in Nederland. Dat veranderde echter in 1944, toen zware vervolgingen begonnen. De meesten van de groep overleefden die dankzij de Zweedse diplomaat Raoul Wallenberg. Hij regelde Zweedse paspoorten voor hen.

Na de oorlog keerden er 73 terug naar Nederland. De Nederlandse historica Aline Pennewaard ontdekte dit onbekend stukje geschiedenis tijdens haar promotieonderzoek en lichtte de bekende documentairemaker Willy Lindwer in. Samen schreven ze er ook een boek over.

Deze week was ik bij Lindwer op bezoek in zijn studio in Jeruzalem: een ruimte vol apparatuur, banden en schijven, boeken, cd’s en prijzen.

„Het is een ongelooflijk dramatisch verhaal”, zegt hij over ”De treinreis”. „Het waren geen nazi’s en geen Duitsers, maar Hongaren die duizenden Joden in Budapest vermoordden. Ze waren leden van de fascistische Pijlkruisers. Ze hielden Joden links en rechts aan, hakten neuzen af en schoten hen neer zodat ze in de Donau vielen. Dat geeft aan hoe diep het antisemitisme in Hongarije zat.”

”De treinreis” is Lindwers twintigste documentaire over de Holocaust, maar nog altijd schokt de brutaliteit en omvang van de oorlog hem.

De verhalen raken hem bovendien persoonlijk: de Holocaust trof ook zijn eigen familie. Lindwer is nu bezig met een familiekroniek over zijn grootouders Wolf en Rivka. Wolf was zijn grootvader van moederskant, Rivka de grootmoeder van vaderskant. Ze zijn in de oorlog allebei omgekomen.

„Mijn vader, Berl Nuchim, kwam in 1931 uit de Oekraïne naar Nederland. Zijn moeder Rivka en de rest van de familie bleven daar achter. De nazi’s schoten hen in 1941 met de hulp van de Oekraïense politie dood in de bossen buiten het dorpje Delatyn. Daar is nu een massagraf waar ik een monument geplaatst heb voor mijn grootmoeder. In Oost-Europa zijn anderhalf miljoen Joden met de kogel vermoord. Ongelooflijk. Ik spreek daarom van een Holocaust door kogels en een Holocaust door gaskamers.”

Grootvader Wolf was in Nederland ondergedoken in Varsseveld. Eén van zijn dochters en haar echtgenoot, die in de buurt ondergedoken zaten, werden verraden. Deze tante en oom zijn in Auschwitz vermoord. Toen Wolf dat hoorde, kreeg hij een hartaanval. Hij werd begraven in de schuur achter de boerderij en na de oorlog herbegraven op de Joodse begraafplaats in Amsterdam.

Van zijn andere twee grootouders heeft Lindwer er slechts één gekend. Dat was de echtgenote van Wolf. De echtgenoot van Rivka kwam al in de Eerste Wereldoorlog om als soldaat.

Lindwer vertelt dat er in oktober een grote tentoonstelling over Wolf en Rivka komt in het het Nationaal Holocaust Museum in oprichting in Amsterdam. Er zullen dagboeken te zien zijn en spullen die zijn opgegraven bij het massagraf in Delatyn en aan Lindwer zijn gegeven. „Het allerergste was dat er vijf lege kogelhulzen bij zaten. Dat was voor mij een enorme schok. De moord op mijn grootmoeder komt daardoor heel dichtbij. Het zou zo maar kunnen dat met één van die kogels mijn grootmoeder vermoord is.”