Het stof van de brexitstorm is nog maar net over Londen neergedaald. Maar er zijn eerbiedwaardige instituten in de Britse hoofdstad die zich niet zozeer door de politieke waan van de dag van de wijs laten brengen. Neem Chatham House, waar internationaal gerenommeerde experts de grote lijnen op het wereldtoneel in de gaten houden.

Prof. Yossi Mekelberg is als senior onderzoeker verbonden aan Chatham House en doceert internationale betrekkingen aan Regent’s University, eveneens in de Britse hoofdstad. In de Brasserie van de universiteit schetst hij in enkele heldere pennenstreken de dramatische ontwikkelingen in het Midden-Oosten.

De brexitperikelen rond het Verenigd Koninkrijk zijn niet te vergelijken met de politieke, maatschappelijke en geostrategische aardverschuivingen die zich de afgelopen jaren in het Midden-Oosten hebben voorgedaan, meent de Joodse wetenschapper. En het einde is nog bepaald niet in zicht. „Het oude Midden-Oosten, zoals we dat decennialang hebben gekend, is aan het wegzinken. Dat is de regio zoals die naar het Sykes-Picoverdrag (afspraken tussen de Britten en Fransen over de verdeling van delen van het Ottomaanse Rijk, RD) was gemodelleerd. Met scherp getrokken grenzen en duidelijk afgebakende invloedssferen. Natuurlijk zijn daar in de vorige eeuw ook de nodige stormen overheen gegaan. Niet het minst door de stichting van de staat Israël. Maar grosso modo zijn de grenzen tussen de naties gelijk gebleven, inclusief de dictatoriale regimes die ze in stand hielden.”

Oude zekerheden

Vooral sinds het begin van de Arabische lente in 2011 zijn veel oude zekerheden verdwenen, legt Mekelberg uit. „In andere delen van de wereld gebeurde dat vaak door een min of meer evolutionair proces, langs een weg van geleidelijkheid. In het Midden-Oosten zijn die veranderingen met veel chaos en wanorde gepaard gegaan.”

„De oude orde is in elkaar gestort, maar ik zie nog niet de contouren van een nieuw, laat staan beter Midden-Oosten verschijnen. Kijk naar wat er in Libië is gebeurd. Met het verdrijven van Gaddafi is het land in rivaliserende stamgebieden uit elkaar gevallen. Hetzelfde zien we in Irak. Met alle vorderingen die daar zijn gemaakt, is het land nog verre van stabiel. Dat geldt ook voor Egypte. Weliswaar heeft president Sisi voor enige rust en orde gezorgd, maar in de Sinaï zijn Islamitische Staat en al-Qaida heer en meester.”

„Om nog maar niet te spreken over wat er in Syrië gebeurt: ruim 500.000 doden, miljoenen vluchtelingen en totale verwoesting. En een onvoorstelbare humanitaire crisis in Jemen waar een groot deel van de wereld zijn ogen klaarblijkelijk voor sluit.”

Maar het gaat toch niet aan ervoor te pleiten dat autoritaire regimes aan de macht blijven omdat zij nu eenmaal voor stabiliteit zorgen? Mekelberg: „Natuurlijk ben ik geen fan van dictators. Maar je wist tenminste wat je aan ze had. Doorgaans beschermden ze ook de minderheden in hun land goed, omdat ze vaak zelf onderdeel van een minderheid waren. Dat gaf de afgelopen decennia een voor Midden-Oosterse begrippen ongekende zekerheid. Neem de grenzen van Israël. De Joodse staat is nog altijd officieel in oorlog met Syrië. Desondanks was de grens met Syrië vóór de Arabische Lente een van de rustigste. In tegenstelling tot Libanon, waar een zwak regime ervoor zorgde dat groeperingen als Hezbollah de rust ernstig konden verstoren.”

In hoeverre was de Arabische lente de oorzaak van de huidige chaos in het Midden-Oosten?

„De Arabische lente is slechts een symptoom van onderliggende, veel oudere en diepere problemen. We hebben in het Midden-Oosten te maken met zeer ouderwets ingerichte maatschappijen. Tegelijkertijd zijn het heel jonge samenlevingen, waar sprake is van een enorme werkloosheid. De regimes in de regio zijn er stuk voor stuk niet in geslaagd een antwoord te bieden op kernproblemen in hun land: hoe zorg je voor deugdelijk bestuur, voor evenredige vertegenwoordiging van alle geledingen? Hoe bied je jongeren hoop en perspectief? Op welke manier geef je gelijkberechtiging van mannen en vrouwen gestalte?”

„De regimes in het Midden-Oosten hebben maatschappelijke bewustwording lange tijd buiten de deur kunnen houden”, vervolgt de onderzoeker. „Maar in deze geglobaliseerde wereld is dat niet langer mogelijk. Natuurlijk kunnen sociale media Arabische jongeren een verwrongen beeld van de werkelijkheid buiten hun landsgrenzen geven. Maar overheden kunnen niet langer verhullen dat er sprake is van repressie en andere sociale misstanden. Ze kunnen niet voorkomen dat hoogopgeleide burgers zich uiten en de confrontatie zoeken.”

Wat is momenteel de grootste bedreiging, of eerder uitdaging, voor het Midden-Oosten?

„De grootste bedreiging is het gebrek aan vermogen tot diepe zelfreflectie voor de zittende regimes. Het is absoluut noodzakelijk dat de regio grondig wordt hervormd. Geen regering zal ermee wegkomen als ze niet vroeg of laat een ingrijpende reorganisatie van het politieke en maatschappelijke bestel doorvoert. Daar is nu geen sprake van. Er wordt veel over bedreigingen van buitenaf voor het Midden-Oosten gesproken, maar het grootste gevaar komt van binnenuit. Zelfs de opkomst van gewelddadige radicaal-islamitische bewegingen is een product van de stilstand in deze samenlevingen. Hervorming is ook gevaarlijk, want daarmee ontketen je krachten waarover je gemakkelijke de controle verliest. Maar niets doen is nog veel riskanter.”

„Tegelijkertijd zijn er landen die nu als relatief stabiel te boek staan, zoals de Golfstaten. Het is echter geen kwestie van óf, maar wannéér hun olie- en gasvoorraden zijn uitgeput. Die rijkdom houdt de bevolking nu nog rustig. Deze staten zijn niet of nauwelijks voorbereid op een tijdperk zonder olie-inkomsten. Het is de grote vraag wat er daarna zal gebeuren. Dat geldt voor het hele Midden-Oosten. Het is als met een aardbeving: alle voorwaarden zijn aanwezig. Je weet alleen niet wanneer de klap zal komen en hoe hevig die zal zijn.”

Veel landen hebben de afgelopen jaren geprobeerd hun invloedssfeer in het Midden-Oosten te vergroten, onder andere door militair ingrijpen. Wie heeft het momenteel vooral voor het zeggen in de regio?

„Niemand deelt écht de lakens uit in het Midden-Oosten. Sommige landen zijn echter uit de huidige chaos –vooralsnog– in een betere positie gekomen dan andere. Iran manifesteert zich in meer plaatsen in de regio dan ooit tevoren. Datzelfde geldt voor Rusland. De Golfstaten doen het economisch nog goed en proberen –ondanks hun omvang– hun invloed uit te breiden. Hoewel ik denk dat een land als Qatar meebokst in een gewichtsklasse die te groot is.”

„Israël is nog steeds een formidabele militaire macht. Maar hoelang kan ook dat land bij het zwaard leven? De Verenigde Staten zijn, ondanks de aangekondigde terugtrekking uit Syrië, nog altijd volop aanwezig in het Midden-Oosten. Maar Washington heeft geen strategie. Het stelt enerzijds sancties in tegen Iran, en geeft anderzijds Teheran de vrije hand door troepen uit Syrië weg te halen. Maar wat kun je verwachten van een president die via Twitter regeert? Na twee jaar schuift Trump alle schuld van het falende Amerikaanse Midden-Oostenbeleid op Obama. Hij heeft nog twee jaar om het goed te maken, maar dat zie ik in de verste verte niet gebeuren.”

Het Israëlische hoofd van de Mossad waarschuwde onlangs tijdens een bijeenkomst met enkele Arabische leiders dat Turkije momenteel een groter gevaar is dan Iran. Hoe ziet u dat?

„Degenen die het meeste van Turkije te vrezen hebben, zijn de Koerden. Met het vertrek van de Amerikanen uit Syrië is hun vrees voor een Turks offensief bepaald niet denkbeeldig. Los daarvan is Turkije een seculiere staat die op een populistische manier door religieuze leiders wordt geregeerd. En ook nog eens met een president die de gedachte van een nieuw Ottomaans rijk maar niet uit zijn hoofd kan zetten. Zo lang Erdogan aan de macht is, zullen we Turkije scherp in de gaten moeten houden.”

Iran speelt cruciale rol op grillig schaakbord

Het Midden-Oosten heeft niet voor niets de bijnaam kruitvat. Weinig regio’s in de wereld kampen met zo veel explosieve instabiliteit, die van de ene op de andere dag in chaos en geweld kan ontaarden.

Toch lagen de grenzen en machtsverhoudingen in de regio in de laatste decennia van de vorige eeuw wel min of meer vast. Dat kwam niet in de laatste plaats doordat de Arabische landen, weliswaar na diverse oorlogen, ervan overtuigd waren geraakt dat de staat Israël zich een vaste plaats in het Midden-Oosten had verworven. Het land beschikte bovendien over een militaire macht die afschrikwekkend genoeg was om het voortbestaan van de Joodse natie althans niet met militaire middelen ter discussie te stellen. Die relatieve rust werd ook gewaarborgd door dictatoriale regimes die met harde hand hun land, hoezeer ook door etnische en religieuze tegenstellingen verdeeld, bij elkaar wisten te houden.

Anno 2019 staan die oude zekerheden op zijn minst ter discussie, of zijn ronduit verdwenen. Diverse Arabische leiders moesten het veld ruimen, hetzij door opstanden onder de eigen bevolking, hetzij door westers militair ingrijpen. Niet zelden lieten die gedwongen machtswisselingen meer instabiliteit na dan in de periode daarvoor. Dat gold in het bijzonder voor landen als Libië, Irak en Jemen. In Syrië was weliswaar geen sprake van een machtswisseling, hoewel dat niet veel had gescheeld, maar de chaos en onzekerheid zijn er niet minder om.

Veel meer dan voorheen is ook de aloude machtsstrijd tussen de soennitische en de sjiitische islam in het Midden-Oosten aan de dag getreden. In een land als Jemen wordt die strijd –zij het op afstand– door de hoofdrolspelers openlijk met militaire middelen uitgevochten.

Successen

Iran speelt op dit grillige schaakbord een cruciale rol. Na de Islamitische Revolutie van 1979 zagen de ayatollahs het als een belangrijke opdracht die revolutie te exporteren en de invloed van het sjiitische Iran in de regio uit te breiden, met als belangrijk nevendoel het vernietigen van de Joodse staat. Aanvankelijk via de Libanese Hezbollahbeweging en gelijkgezinden in Irak. Inmiddels heeft Teheran zijn tentakels ook naar de oorlog in Jemen uitgebreid. En het conflict in Syrië verschafte Iran een uitgelezen kans om zijn strijdkrachten tot aan de grenzen van de Joodse staat te posteren. Ondanks zware internationale sancties wegens haar omstreden atoomprogramma, heeft de Islamitische Republiek successen in haar ambities geboekt.

De soennitische landen, met Saudi-Arabië voorop, proberen uit alle macht tegenwicht tegen deze groeiende sjjitische invloed te bieden. Met matig succes, getuige het tot nu toe desastreus verlopen militair ingrijpen in Jemen.

Van de supermachten heeft alleen Rusland garen bij de ontwikkelingen in het Midden-Oosten gesponnen. Door militair ingrijpen in Syrië en het uitspelen van Ankara en Teheran, zag Moskou zijn invloed in de regio toenemen. Ten koste van de Amerikaanse dominantie in het Midden-Oosten. Die lijkt met het aangekondigde vertrek uit Syrië verleden tijd.