Het is de laatste vrijdag voor Kerst. In de koffiekamer van de intensive care (ic) van het Universitair Medisch Centrum Utrecht treffen Maria Eldering en Suzanne Groot de laatste voorbereidingen. De violisten stemmen hun instrument en spreken globaal door wat ze gaan doen tijdens hun tweewekelijkse muzikale interventie op de Utrechtse ic.

De twee zijn in de domstad in het kader van MuzIC, een project waarbij livemuziek op volwassen-ic’s wordt gespeeld. Momenteel gebeurt dat elke veertien dagen op de locaties van het Spaarne Gasthuis in Haarlem en Hoofddorp en in het UMC Utrecht. De pilot duurt twee jaar en ging officieel in oktober van start.

Samen met verpleegkundige Sanne van der Zee lopen de violisten de ic op, waar elke patiënt een eigen kamer heeft. De verpleegkundige overhandigt hun een lijstje met namen en kamernummers van mensen bij wie de musici welkom zijn.

Eldering: „Vooraf vragen verpleegkundigen wie er behoefte heeft aan livemuziek. Bij een positief antwoord zetten ze een muzieknoot achter de naam van desbetreffende patiënt.” Groot: „We gaan nergens ongevraagd naar binnen. Soms bedenken mensen zich als ze ons horen spelen en vragen ze of we alsnog bij hen langs willen komen.”

Zuchten

De violisten stappen een kamer binnen waar een man aan de beademing ligt. Ze gaan naast het voeteneind staan, in het zicht van de patiënt. Tijdens hun spel blijft de beademingsmachine haar zuchten slaken en klinkt af en toe een piep van een infuuspomp. „Zullen we nog iets spelen?” vraagt Eldering. „Ik zie u knikken.” Het wordt ”Stille Nacht”.

De musici zwaaien naar de man en verlaten zijn kamer. Groot: „Deze meneer probeerde zijn ene hand bij de andere te krijgen. Misschien wilde hij voor ons klappen.” Een verpleegkundige begint even later een gesprekje met de patiënt over de gespeelde muziek.

Eldering: „We zijn gemiddeld vijf minuten bij iemand binnen. Veel langer is niet verstandig. Mensen op een ic zijn erg ziek, waardoor hun spanningsboog niet groot is. Sowieso is het best een intense ervaring als er twee musici live bij je bed staan te spelen.”

Groot: „We proberen oogcontact met een patiënt te maken en aan te voelen wat hij wil. Het valt mij vaak op dat ook mensen die heel ziek zijn en bijvoorbeeld aan de beademing liggen dit aan kunnen geven. De blik in hun ogen, een kort knikje of een miniem handgebaar zeggen genoeg.”

Eldering: „We speelden eens bij een man die veel pijn had en konden onvoldoende peilen wat een klassiek stuk met hem deed. We gooiden het daarom over een andere boeg en kozen een Franse chanson. Na de eerste noten verscheen een brede glimlach op het gezicht van de patiënt, die niet meer verdween. Dat raakte mij enorm.”

Duimpjes

Bij een jongeman luisteren ook de twee mensen die bij hem op bezoek zijn aandachtig als de violisten ”Jingle Bells” spelen. „Knap gedaan”, reageert de twintiger. Eldering lacht: „Dan doen we er gewoon nog eentje.” Kort daarop: „Ik zag je denken. Kende je dit? Nee? Het was een al wat ouder nummer, Bing Crosby’s ”I’m dreaming of a white Christmas”. Zullen we ook ”Stille Nacht” spelen? Als je het niet wilt, mag je ons gewoon wegsturen, hoor.”

„Bedankt”, zegt de patiënt nadat de laatste tonen van het kerstlied hebben geklonken. Groot glimlacht: „Graag gedaan, we vonden het fijn om hier even te zijn. Dag.” Op de gang geniet ze na: „Ik kreeg veel duimpjes van deze jongeman.”

De volgende patiënt blijkt een bekende te zijn. Eldering: „Twee weken geleden zijn we ook bij u geweest. Toen lag u te slapen, nu bent u wakker.” De man zegt zich niets van het bezoek van de violisten te herinneren en vertelt dat het beter met hem gaat. Over een verzoeknummer hoeft hij niet na te denken: „Bach!”

Na een solowerk van de beroemde componist speelt Groot een fantasia van diens tijdgenoot Telemann. De man luistert aandachtig en zegt: „Ik heb gedroomd dat er klassieke muziek bij mijn bed werd gespeeld.” „Dan heeft u ons vorige bezoek toch ergens opgeslagen”, reageert Groot.

Op de gang praten de violisten even na. Eldering: „Tijdens Telemann zag ik de hartslag dalen. Muziek van Telemann is rustiger en minder ingewikkeld dan die van Bach.” „Ik zal wat extra fantasia’s van Telemann instuderen”, belooft Groot.

Demper

Wat opvalt, is de rust in het optreden en het spel van de musici. Nooit zoeken ze de hogere regionen van hun instrument op. Groot: „We gebruiken een demper waardoor de viool zachter en warmer klinkt. Daarnaast spelen we vrijwel nooit op de bovenste, scheller klinkende snaar.”

Eldering: „We passen ons zoveel mogelijk aan een patiënt aan en kiezen bijvoorbeeld een tempo dat onder zijn hartslag ligt. Mensen moeten onze muzikale interventie over zich heen kunnen laten komen. We spelen daarom op een meditatieve manier: we vermijden onverwachtse wendingen, gaan niet ineens sneller of luider spelen en laten harde accenten achterwege.”

Een nummer van volkszanger Frans Bauer dat Eldering desgevraagd voor een mevrouw speelt, raakt de patiënt. Ze wrijft haar tranen weg: „Dit lied klonk tijdens de uitvaart van mijn moeder.”

Groot: „Het gebeurt regelmatig dat bijvoorbeeld het ”Hallelujah” van Händel of muziek van Dvořák patiënten emotioneert, omdat dit hen herinnert aan het afscheid van een geliefde.”

De intensieve care is een wereld vol stress, piepjes en slangen, weet Groot uit eigen ervaring. Ze lag achttien jaar geleden zelf enige tijd op een ic. „Ik heb toen veel naar muziek geluisterd en dat gaf mij rust. Toen ik vorig jaar de vraag kreeg om op de ic van het Haarlemse Spaarne Gasthuis te spelen, bedacht ik me geen moment. Ik heb Maria, met wie ik regelmatig samenspeel, gevraagd mee te gaan. Pas later hoorde ik dat ze naast violist ook muziektherapeut is. Een mooie combinatie.”

Klachten

Wat is onmisbaar om op een ic te spelen? Eldering: „Je moet om kunnen gaan met ernstig zieke mensen, met familieleden, artsen en verpleegkundigen. Een musicus dient zijn instrument dusdanig te beheersen dat de techniek geen issue meer voor hem is. Dat is nodig om je te kunnen richten op een patiënt.”

De violisten kregen in Utrecht twee keer een verzoek van familieleden om te komen spelen terwijl de apparatuur bij hun geliefde werd uitgezet. Eldering: „Een intense ervaring, maar ook dankbaar werk om te doen.”

Groot: „Gelukkig wordt tegenwoordig erkend dat een ic-opname een enorme impact heeft en lichamelijke, psychiatrische of cognitieve klachten tot gevolg kan hebben. Ziekenpersoneel probeert dergelijke gevolgen zoveel mogelijk te voorkomen. Livemuziek kan daaraan een steentje bijdragen.”

Eldering: „Wat we spelen, wisselt sterk. Van Bach, Beethoven en Mozart tot Nederlandstalige liedjes en soms kinderliedjes. Niet iedereen houdt van klassieke muziek.”

Het tweewekelijkse bezoek van de violisten zorgt voor een klein moment van rust. Eldering: „Het zou voor patiënten beter zijn als we twee keer per week langskwamen. Hoe dan ook, met ons spel maken we een intensive care even wat menselijker.”

Even rust en harmonie in een ziekenhuiswereld vol piepjes en stress

Lorette Gijsbers is de geestelijk moeder van MuzIC, een project waarbij livemuziek wordt gespeeld op de volwassen-ic van drie ziekenhuizen in respectievelijk Haarlem, Hoofddorp en Utrecht. De aanleiding vormde het spel van harpist Remy van Kesteren op de ic van het Haarlemse Spaarne Gasthuis, enkele jaren geleden. „Hij speelde voor zijn zieke neef”, herinnert ic-verpleegkundige Gijsbers zich. „Het harpspel raakte patiënten, familieleden, mij en mijn collega’s enorm. Ooit ga ik zorgen dat livemuziek vaker te horen is op ic’s, nam ik mij toen voor. In ziekenhuizen worden allerlei muzikale activiteiten voor patiënten georganiseerd, maar de drempel van een ic blijkt veelal te hoog om daar iets dergelijks te doen.”

Nadat Gijsbers vorig jaar met Kerst de professionele violisten Maria Eldering en Suzanne Groot desgevraagd op ‘haar’ ic liet spelen, ging het balletje rollen. In de projectgroep van muzIC zitten naast Gijsbers en genoemde violisten onder anderen ic-verpleegkundigen, ic-artsen, een student technische geneeskunde en Artur Jaschke, klinisch neuropsycholoog aan het UMC Amsterdam en universitair docent muziektherapie in Enschede.

De projectgroep heeft nauw contact met de Engelse stichting Music in Hospitals, die in Groot-Brittannië muzikale interventies in ziekenhuizen organiseert. Inmiddels heeft muzIC tien professionele musici getraind, die ook op ic’s gaan spelen op cello, (alt)viool, hobo, harp, gitaar of zingen. Ze zijn nodig omdat meer ziekenhuizen interesse voor het project tonen. De musici worden betaald door het ziekenhuis waar ze spelen. Maria Eldering en Suzanne Groot gaan samen met twee Engelse musici in januari tien musici in België trainen, die daar aan de slag zullen gaan.

Het positieve effect van muziek is wetenschappelijk bewezen. Mensen worden bijvoorbeeld minder gestresst wakker na een operatie als ze tijdens de operatie muziek hebben gehoord. In 2018 bleek uit onderzoek in het Erasmus MC dat kinderen minder pijn ervaren en minder bang zijn als ze tijdens een prik of een lichamelijk onderzoek naar muziek luisteren. Daarbij gaat ook hun hartslag omlaag en wordt de ademhaling langzamer.

Artur Jaschke doet in het Universitair Medisch Centrum Groningen onderzoek naar het effect van muziek bij zieke pasgeborenen. In de hoop de gevolgen van de stress die baby’s op een ic meemaken zoveel mogelijk te beperken. Het is al gebleken dat het ritme van een slaginstrument een gunstig effect heeft op de ademhaling en hartslag van de baby.

Gijsbers hoopt dat op termijn ook onderzocht wordt wat livemuziek op een volwassen-ic teweegbrengt. „Niet alles hangt overigens van zo’n onderzoek af. De praktijk zegt genoeg. Tijdens het spel van musici voel ik mij ook kwetsbaar, meer mens met de mensen die ik verzorg. Luisteraars worden blij of raken geëmotioneerd. Ook familieleden die zich sterk proberen te houden.”

Wat Gijsbers opvalt, is dat sfeer verandert tijdens een muzikale interventie. „De rust daalt, er klinkt een harmonieus geluid in een wereld waar harmonie afwezig is door alle stress, piepjes en gedoe.”

MuzIC is ondergebracht in de stichting Family and Patient Centered Intensive Care (FCIC), die de impact van een ic-opname zoveel mogelijk probeert te beperken. Gijsbers, medeoprichter van FCIC, spreekt regelmatig ex-patiënten tijdens nakomdagen van deze stichting. „Mensen herinneren zich vaak de liveoptredens van musici. Dat is moedgevend.”

www.fcic.nl