Het NAVO-communicatiecentrum ligt aan de rand van de Waalsdorpervlakte, aangedrukt tegen de eerste duinenrijen. Op een steenworp afstand van de plaats waar veel verzetsmensen in de oorlog zijn gefusilleerd, zet de NAVO zich in om oorlog te voorkomen en vrede te bewaren.

Zestig jaar geleden vestigde de NAVO zich in de hofstad. Nu is het bestaande gebouw –een tweelingzusje van het naastgelegen pand van TNO– aan een grondige renovatie toe. En aan een forse uitbreiding, omdat het aantal arbeidsplaatsen zal oplopen tot ongeveer 800. De eerste fase –nieuwbouw– is gerealiseerd. De volgende stap is een facelift van het oude gebouw.

Het nieuwe, rechthoekige pand heeft drie bouwlagen. De onderste laag bestaat grotendeels uit glas, daarboven ‘zweeft’ een betegelde gevel, waarbinnen zich banden van glas bevinden. Het zorgt voor een horizontale uitstraling. Omdat het uit ‘slechts’ drie bouwlagen bestaat, vormt het pand een eenheid met de natuurlijke omgeving van duinen en bebossing.

De ster, het beeldmerk van de NAVO, komt op verschillende manieren terug in het gebouw, zegt defensiearchitect Harold Threels. Hij is verantwoordelijk voor het ontwerp van het pand. „De gemeente wilde de horizontale lijnen van het oude gebouw behouden. Omdat we gevels niet in baksteen wilden optrekken, ontwierpen we met architectenbureau MVSA een keramiektegel van 30 bij 30 centimeter, waarin als het ware één punt van de NAVO-ster zichtbaar is. Vier tegels vormen met elkaar een opliggende ster. Maar kijk je net iets anders, dan zie je een ster die verdiept in het roestbruine keramiek ligt. Het geeft een Escherachtige ervaring.”

Beveiliging

Is het gebouw eenmaal in gebruik genomen, dan zal het beveiligd en bewaakt worden. Op dit moment zijn een identiteitsbewijs en een bouwpasje nog voldoende om de enorme glazen ontvangsthal binnen te komen. Het is een en al licht, waarbij de voorbijdrijvende wolken steeds nieuwe beelden in de ruimte scheppen. Op het glazen dak is folie aangebracht waarin eveneens NAVO-sterren zijn aangebracht. Het doorschijnende licht maakt de ster zichtbaar op de spanten en borstweringen waarop het dak rust. Afhankelijk van het weertype zijn de sterren meer of minder zichtbaar.

Het NAVO-kantoor (officieel NATO Communications and Information Agency, NCIA), is gebouwd op kosten van de Nederlandse staat en wordt beheerd door het ministerie van Defensie. „Beschouw het als een handreiking van de bv Nederland aan de NAVO.” Daarom zocht Threels behalve naar het NAVO-beeldmerk ook naar typisch Nederlandse symbolen. „In samenwerking met de Arnhemse interieurarchitect en kunstenares Bianca Venus kozen we vier iconische Nederlandse schilderijen uit waarin een verbinding ligt tussen de taak van de NAVO, de plaats van het gebouw in de Haagse duinen of de ruimte waarin het kunstwerk een plaats moest krijgen.” De kleuren in die vier kunstwerken bracht Bianca Venus verder tot leven in het interieur van het pand.

Daarmee is het enerzijds een gebouw van grote internationale allure, maar tegelijk is het doortrokken van de Hollandse geest en cultuur. Die vormden zich immers ook door internationale samenwerking en door het balanceren op de grenzen van oorlog en vrede.

Hollandse luchten

Van bovenaf gezien heeft het nieuwbouwgedeelte –met een grondoppervlak van 100 bij 40 meter– de vorm van een (vierkante) 8. „De open ‘rondjes’ van die 8”, zegt Threels, „zijn de twee atriums waarin de ontvangsthal en het bedrijfsrestaurant zijn gevestigd. Bij binnenkomst in de hal bevindt de bezoeker zich op het grensgebied; hij waant zich buiten, maar is binnen. Dat wordt versterkt door het ”Gezicht op Alkmaar”, een schilderij van Jacob van Ruisdael (1628/1629-1682).

Over het leven van Van Ruisdael is weinig bekend, maar door zijn schilderijen is hij wereldberoemd; zijn luchten zijn spreekwoordelijk. Het werk van Van Ruisdael is sterk uitvergroot aangebracht op een vlakke wand en vervolgt zijn weg om de hoek van de wand. Het onderste deel van het schilderij, een droog, zanderig landschap met bomen en graanvelden, zet zich voort in de houten lambrisering, zegt Bianca Venus. Naar boven toe verlopen Van Ruisdaels luchten in de wolken, die zichtbaar zijn boven het glazen plafond. Het licht dat naar binnen valt lijkt zich daarentegen een weg te banen tot in het schilderij, waar het op de zandweg valt.

Vredesmaaltijd

Als de oud- en nieuwbouw in 2019 één geheel vormen, biedt het pand een werkplek aan 800 mensen. Het bedrijfsrestaurant is daarop afgestemd. Ook hier een overvloed aan licht door het glazen dak. Over de volle breedte van het restaurant hangt boven de glazen pui het schilderij ”Schuttersmaaltijd ter viering van de Vrede van Münster”. Het werk is teruggebracht tot één grijsblauwe basiskleur en geprint op doek.

De Vrede van Münster (1648), waarbij de Nederlanden en Spanje tot een vergelijk komen, staat niet op zichzelf. Het is onderdeel van de Vrede van Westfalen, die een einde maakt aan de Tachtigjarige en de Dertigjarige Oorlog. Voor het eerst in de geschiedenis wordt een oorlog beëindigd door onderhandeling en diplomatie. Hoe kan dat, lijkt de schilder te willen zeggen, beter worden gevierd dan met een goede maaltijd? En waar past het werk beter dan in dit restaurant?

In de duinen

Geen enorme kantoortuinen of werkruimten; de NAVO-specialisten werken vooral in kleinere teams aan projecten die geen onderling verband hoeven te hebben. Daarom bestaat het kantoorgedeelte uit een lange gang met aan weerszijden werkruimtes voor drie of vier mensen. Aan één zijde is de glazen wand beplakt met folie waarop Jan Toorops schilderij ”In de duinen” is afgebeeld. Ook dit werk is enorm uitvergroot; zodanig dat de pointillistische schilderstijl benadrukt wordt. Alle puntjes worden zichtbaar. Op enige afstand wordt de tekening herkenbaar. Een jong, ongehuwd meisje, zittend in het duingras. Toorop wil er kinderlijke onschuld mee uitbeelden. Het werk heeft een rustige, mystieke sfeer. De relatie tussen het schilderij en het NAVO-gebouw ligt, volgens Bianca Venus, voor de hand: de duinen. Dat Toorop zijn schilderij op Walcheren maakte, doet daar niet aan af. Het kleurenpalet in het schilderij liet Venus terugkomen in de vloerbedekking. Het pointillisme wordt als het ware voortgezet in de vloertegels. Om de lengte van de gang (zo’n 100 meter) „spannender” te maken, is een kleurverloop aangebracht.

NAVO-sterren

Vijf meter onder de grond bevindt zich de grote conferentieruimte. Hier zullen de afgevaardigden van de 28 NAVO-lidstaten overleg voeren. Direct buiten de zaal is een juweel van ronde wanden te zien, waarbinnen zich sanitaire ruimten bevinden. De buitenwanden zijn bekleed met glasmozaïek waarop Van Goghs ”De sterrennacht” is afgebeeld. Van dichtbij zie je dat de mozaïekstukjes geen doorgaande afbeelding vormen, maar elk een eigen kleur en tekening hebben. Vanaf wat meer afstand bezien, komt de sterrennacht tot leven. „Het is een werveling van kleuren en van sterrenlicht”, aldus Venus. Zowel Threels als Venus noemt de vergaderzaal en ”De sterrennacht” een hoogtepunt.

Van Gogh schilderde ”De sterrennacht” in een van de meest creatieve periodes van zijn leven, in 1888-1889.

Waarom, vraagt Van Gogh zich in een van zijn brieven af, „zouden de stralende stippen in de lucht niet net zo makkelijk te bereiken zijn als de zwarte stippen op de kaart van Frankrijk? Net zoals we de trein naar Tarascon of Rouen nemen, gebruiken we de dood om naar de sterren te reizen.”

Communicatiecentrum NAVO

Opdrachtgever: ministerie van Defensie.

Architect: Harold Threels, senior architect Rijksvastgoedbedrijf, Den Haag, en MVSA Architects, Kees Stoffels, Amsterdam.

Interieurarchitect: Bianca Venus, Arnhem, en MVSA Architects, Kees Stoffels, Amsterdam.

Aannemer: Boele & Van Eesteren, Rijswijk/Visser & Smit Bouw, Rotterdam.

Vloeroppervlak: 11.000 vierkante meter.