De Groningse psycholoog, die zich al vele jaren verdiept in het gedrag van de massa bij crises, zegt dat hij zich niet verbaasde over de val van de Amerikaanse zakenbank Lehman Brothers. „Wie het slachtoffer zou zijn, wist je natuurlijk niet, maar het rommelde al een jaar. Bij de hypotheekverstrekkers Fennie Mae en Freddie Mac en bij andere banken.”

Niet verwonderlijk, vindt hij. „Het zijn altijd golfbewegingen. Als je terugblikt, zie je om de vijftig jaar een grote ineenstorting. Daartussen heb je wat korter durende crises, zo om de tien tot vijftien jaar.”

Vertrouwen weg

Een crisis ontstaat als de verantwoordelijke bestuurders of politici geen oplossing voorhanden hebben, zegt Van de Sande. „Dan is het vertrouwen weg en gaat het echt fout. Er was een zekere paniek in de financiële wereld, maar geen hysterie. Bij hysterie weet je echt niet meer wat je doet. Bij een crisis is er meestal sprake van wat we in de psychologie omschrijven als beperkt functioneel gedrag. Neem de aandelenwereld. Als een heleboel mensen beginnen te verkopen, volgen anderen en gaat het hard naar beneden. Maar na enkele dagen wordt er wat rustiger nagedacht en gaat het weer omhoog.”

Media spelen een hoofdrol bij het aanwijzen van de schuldigen, meent hij. „Meestal wordt de hoogstverantwoordelijke aangewezen. Maar die dekt zich tegenwoordig steeds beter in. Je ziet dat bij de ING, waar de hoogste baas op een verbazingwekkende manier de witwasaffaire van de bank overleeft. Burgemeesters zorgen voor dikke veiligheidsrapporten waarachter zij zich kunnen verschuilen als het fout gaat. Hoe dikker hoe beter. Die komen na een ramp op tafel.”

Organisatiegraad

Dat de val van Lehman Brothers zulke wijdverbreide gevolgen had, lag eveneens voor de hand. „De organisatiegraad van de financiële wereld is bijzonder hoog en ingewikkeld. Alles heeft met alles te maken. Het is een zwaar gekoppeld systeem, waardoor er bij een hapering een domino-effect optreedt.”

Daar zit een nog steeds groeiend probleem, meent de sociaalpsycholoog, want de wereldwijde verwevenheid van het bedrijfsleven neemt alleen maar toe. Het nationale gevoel is er niet meer. De waarde van een multinational is eigenlijk alleen geld. Als één onderdeeltje instort, heeft een groot deel van de wereld daar last van.”

Na een crisis worden er tal van maatregelen genomen. Van de Sande moet erom glimlachen. „Het is in feite je voorbereiden op een vorige oorlog. Dat kennen we uit de geschiedenis. Steeds meer procedures, organisatie en techniek. Allemaal gericht op wat er precies de vorige maal fout ging. Maar het gaat een volgende keer altijd anders. Daar kun je je ten diepste niet op voorbereiden.”

Eekhoorn

Leren van een economische crisis is er daarom volgens de sociaalpsycholoog niet bij. „Een mens heeft ratio én emotie. Wat de emotie betreft leert hij niet. Het zit in een mens om, met als bijvoorbeeld een eekhoorn, voorraden aan te leggen. De boom van de eekhoorn raakt op een bepaald moment vol. De bank heeft echter nooit genoeg. Daar kun je eindeloos euro’s in blijven stoppen. Geen ondernemer zal tegen een consument zeggen dat hij nu wel genoeg heeft gekocht.”

Dat was vroeger anders. „Toen waren veel mensen tevreden met wat ze hadden. Dat leerden ze van de kerk, ze zouden het later beter krijgen. Die gedachte is grotendeels verdwenen. De wetenschap heeft de religie overgenomen. Ik ben zelf niet gelovig, maar vind het desondanks een magere vervanging.”

Cruciaal is vertrouwen. „Dat was in 2008 en de jaren daarna weg. De mensen hielden de hand op de knip. Nu zie je, bij gelijkblijvende salarissen, het omgekeerde. De begeerte heeft ons aangeraakt.”

Hij is vrij somber. „Juist omdat het draait om vertrouwen. Dat is niet zo groot. De mensen zijn, ondanks alle veiligheidsmaatregelen, nog nooit zo bang geweest voor ellende als nu. Het geloof in de politiek, de banken en ook de media is echt weg. Een volgende crisis zou daarom nog weleens dieper kunnen zijn dan de vorige.”

Dr. J. P. van de Sande

Dr. J. P. van de Sande (1943) werkte tot zijn emeritaat bij de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) als onderzoeker en docent op gebieden als groepsdynamica, gedragsobservatie en massapsychologie. Hij is nog steeds betrokken bij projecten aan de RUG. Van de Sande heeft verschillende adviesfuncties bij overheid en politie en geeft vaak lezingen over zijn vakgebied.