Het is niet voor het eerst dat dergelijke ingrijpende maatregelen nodig zijn. De Unie van Waterschappen is bezorgd over de incidenten van de laatste jaren. Koortsachtig is er gewerkt om de rioolwaterzuiveringsinstallatie Soerendonk weer aan de gang te krijgen. De installatie van waterschap De Dommel die op 19 augustus begon te haperen werd op 23 augustus stilgelegd omdat uit het riool van Soerendonk en de vijf andere dorpen van de gemeente Cranendonk (bij elkaar 20.300 inwoners) ongezuiverd water terecht dreigde te komen in de Buulder Aa, een beek die afwatert op de beek de Dommel.

Het effluent, het water dat na zuivering op de beek wordt geloosd, bevatte nog ammonium en dat mag niet. Ammonium ontstaat bij de afbraak van urine en ontlasting en kan het giftige ammoniak vormen. In een latere fase in het zuiveringsproces moet ammonium worden afgebroken. In augustus blijkt dat dit hier niet gebeurt en dat betekent dat de bacteriën in het slib op de bodem van twee grote bassins hun werk niet meer doen. Als vervolgens toevoeging van actief slib uit andere zuiveringsinstallaties niet helpt, wordt er 6000 kubieke meter slib vervangen.

De toevoer van rioolwater wordt daarvoor tien uur afgesloten. Dat kan dankzij de droge zomer, het niveau in de riolering is laag genoeg om het afvalwater daar zolang op te slaan. De installatie uit 2011 heeft bij droog weer een capaciteit van 350 en bij flinke regen 1850 kuub water per uur. Hoe meer water, hoe minder vervuild het is en hoe sneller het door het systeem gaat.

Afval drugsfabrieken

Het waterschap weet niet wat de oorzaak is van de verstoring. „We hebben veel monsters genomen, maar omdat sommige stoffen snel vervliegen, is lastig vast te stellen om welke stof het gaat en waar die vandaan komt”, aldus woordvoerster Ingeborg Riedstra.

Noord-Brabant heeft een reputatie wat betreft de fabricage van chemische drugs. Afval dat daarbij ontstaat, wordt vrijwel dagelijks gedumpt. Lozing via een putje komt niet zo veel voor, want dat is gemakkelijk te traceren. Wel worden containers met chemisch afval overal en nergens achtergelaten, waarna het spul alsnog in het riool terechtkomt. De woordvoerster: „We sluiten niets uit. We kijken ook naar stoffen waar we normaal niet op letten. Maar er is niets gevonden dat wijst in die richting.” Voor de zekerheid zijn slibmonsters ingevroren voor eventueel onderzoek op een later moment.

Resten van amfetamineproductie werden in januari vorig jaar wel gevonden bij de zuiveringsinstallatie van waterschap De Brabantse Delta in Baarle-Nassau. Ook hier werkten de zuiveringsbacteriën niet meer. De installatie werd drie dagen stilgelegd om het inactieve slib te vervangen door actief slib uit andere installaties. Met tankwagens werd het rioolwater ondertussen naar de zuiveringsinstallatie in Rijen gebracht, een kostenpost van 50.000 euro. Bij elkaar beliep de schade zo’n 80 mille. Er is een verdachte en het openbaar ministerie bekijkt in hoeverre het een zaak heeft, aldus woordvoerster Evelien Overbeek van het schap. Ze bevestigt dat de monitoring van het rioolwater dat binnenkomt is geïntensiveerd, maar wil niet zeggen wat er nog meer gebeurt om herhaling tegen te gaan.

Sporen weggespoeld

De bacteriën die urine en ontlasting omzetten in ammonium en dat vervolgens afbreken tot nitraat en stikstof zijn behoorlijk gevoelig, vertelt Michael Bentvelsen van de Unie van Waterschappen. Dat blijkt, want het stilvallen van de zuiveringsinstallaties in Raalte in 2015, in Ruurlo in 2016 en in Winterswijk begin dit jaar was eveneens het gevolg van het afsterven van deze bacteriën. Bij geen van deze verstoringen kon de oorzaak worden achterhaald.

Dat er in Raalte sprake was van een stof die illegaal in het riool terecht was gekomen, staat vast, aldus woordvoerder Klaas Jansen van waterschap Drents Overijsselse Delta. Het water dat bij de zuivering aankwam bevatte te veel ammoniak. „Als je de bron van de vervuiling kent, kun je een deel van het riool afsluiten en met tankwagens het vervuilde water afvoeren. Dat is ook weleens gebeurd.” Zover is het in Raalte niet gekomen, want de bron is nooit achterhaald. „Als het zuiveringsproces eenmaal weer op gang is gekomen, kun je die niet meer traceren. Voordat je die hebt gevonden zijn de sporen weggespoeld.”

Ook na de verstoringen in Ruurlo en Winterswijk werd er vergeefs gezocht naar de oorzaak. „Het is zoeken naar een speld in de hooiberg. Je weet niet eens waar je naar zoekt, of het gaat om een illegale lozing, een ongeluk of een lek. Het hoeft niet om iets structureels te gaan, het kan eenmalig zijn. Misschien ook heeft een fabrikant van schoonmaakmiddelen een ingrediënt vervangen en reageert de nieuwe stof met iets wat al in het rioolwater zit”, schetst woordvoerster Vanya Ginsel van waterschap Rijn en IJssel de problemen bij het achterhalen van de oorzaak. De incidenten kostten het schap honderdduizenden euro’s.

Verontrustend

„Verontrustend”, noemt Bentvelsen van de Unie van Waterschappen de storingen. „In de afgelopen twintig tot dertig jaar hebben we er veel aan gedaan om de waterzuivering te verbeteren. De installaties zijn groter geworden en raken minder snel ontregeld. Er zijn goede afspraken met bedrijven over wat zij mogen lozen en er zijn jarenlang bijna geen incidenten geweest. We richten ons nu vooral op het onschadelijk maken van medicijnresten, hormonen die daarin zitten en microplastics.” Dat er de laatste paar jaar steeds één of twee installaties helemaal moesten worden stilgelegd vindt hij zorgelijk. Hard maken kan hij het niet „maar het lijkt erop dat het te maken heeft met de productie van drugs.” De beste remedie volgens hem: het opsporen van drugslaboratoria.

Permanente monitoring van het zuurstofgehalte en de zuurgraad van water dat de rioolwaterzuiveringsinstallaties binnenstroomt, is vrij simpel en gebeurt al. „Maar er zijn wel tienduizend stoffen die afvalwater extra kunnen vervuilen”, aldus Ginsel. „Voortdurend onderzoek daarnaar is gewoon veel te kostbaar.”

Natuurlijke zuivering

De rioolwaterzuiveringsinstallatie Soerendonk stamt uit 2011 en is een jaar later voorzien van een zogenoemde harmonica, een kunstmatige beek van enkele kilometers waar het water uit de waterzuiveringsinstallatie doorheen wordt gevoerd naar de Buulder Aa. In deze moerasachtige omgeving krijgt het water weer zijn natuurlijke samenstelling.

Water uit het riool gaat eerst door een zandfilter. Bij extreme regen is deze stap niet nodig. Daarna volgt een soort trap waarover het water naar beneden klotst waarbij het zuurstof opneemt. Watervlooien eten in de vlooienvijver organische resten op die in het water zweven. Dode watervlooien en algen worden op hun beurt gegeten door poelslakken. Bij droog weer stroomt het water na anderhalve dag naar de sloot met riet en waterplanten. In periodes met veel regen gaat dat sneller. De planten vangen zwevende deeltjes af, nemen voedingsstoffen op en voegen zuurstof toe, een proces dat alleen overdag gebeurt.

De biotoopvijver vormt de verbinding naar de beek waarop het gezuiverde water wordt geloosd. Deze vijver fungeert als kraamkamer voor vissen, die er via vistrappen kunnen komen.

Unie van Waterschappen

De 351 rioolwaterzuiveringsinstallaties in Nederland worden beheerd door 21 waterschappen die verenigd zijn in de Unie van Waterschappen.