Niksen en lummelen: in de vakantieperiode gaat dat vaak vanzelf. Je blijft in de tuin zitten tot de vleermuizen over je hoofd scheren. Je schommelt gedachteloos in een hangmat heen en weer. Je zit op je billen in het zand te wachten tot de zon in de zee is gezakt. Nutteloze bezigheden waar je niettemin blij en rustig van kunt worden. En waarbij je gedachten ondertussen alle kanten op gaan.

Zulke dingen zouden we de rest van het jaar ook vaker moeten doen, denk je dan. Maar je weet eigenlijk bij voorbaat al dat daar in de praktijk niet veel van terecht zal komen. Het avondwandelingetje schiet er al snel bij in als het weer omslaat en het vroeger donker wordt. Het voornemen om de tijd te nemen voor het avondeten vervliegt al in de eerste werkweek als er opeens –na een zomer zonder verplichtingen– drie activiteiten in de agenda blijken te staan.

Want nadat het maatschappelijke leven een week of acht op een laag pitje heeft gesudderd, barst alles zo rond eind augustus, begin september weer los. Voor je het weet loopt de agenda vol en haast je je –om maar wat te noemen– van muziekles naar ouderavond naar kerkenraadsvergadering. Het vakantiegevoel verdwijnt als sneeuw voor de zon, soms al terwijl je er nog midden in zit. Om plaats te maken voor wat? „Nog een dag op de camping. En dan begint de drukte weer”, appte een kennis vorige week. Dat klinkt niet als een aantrekkelijk perspectief.

Maatschappelijk tempo

De drukte en de onrust van het dagelijkse leven hangen volgens de Amerikaanse hoogleraar menswetenschappen Alan Lightman samen met de communicatiemiddelen die we tot onze beschikking hebben. Hoe sneller we informatie met elkaar kunnen uitwisselen, hoe hoger het maatschappelijke tempo. De smartphone, die bij sommige mensen wel aan het lichaam lijkt vastgegroeid, maakt het mogelijk om nagenoeg zonder tijdverlies dingen met elkaar te delen. Als een familielid aan de andere kant van de wereld gaat trouwen, kun je daar met een videoverbinding rechtstreeks getuige van zijn.

Dat zulke dingen kunnen, is mooi. Maar doordat dit kan, gaan we ook als vanzelf van elkaar eisen dat dingen snel gaan. Toen ik eind vorige eeuw als redacteur bij een uitgeverij werkte, verliep de communicatie met auteurs, correctoren en vormgevers nog voornamelijk via de post en de telefoon. Je stuurde een schrijver een manuscript met correcties en een begeleidende brief en dan duurde het zeker twee werkdagen, maar vaak langer, voordat je iets terug hoorde. Dat gaf op een bepaalde manier rust. Tegenwoordig krijg je soms per ommegaande een reactie. Dat geeft alles iets gejaagds. We gaan door de komst van communicatiemiddelen als de smartphone zelfs sneller lopen, schrijft Lightman in zijn boek ”In Praise of Wasting Time”. Hij noemt als voorbeeld Singapore, waar het wandeltempo sinds halverwege de jaren 90 met 30 procent is toegenomen.

Bijwerking

Sneller lopen is trouwens een betrekkelijk onschuldige bijwerking van de smartphone. Lightman ziet een veel groter gevaar, waarin hij overigens niet de enige is. Hij somt een aantal risico’s op: de smartphone leidt tot oppervlakkiger leesgedrag en concentratieproblemen, jongeren hebben minder ‘echte’ sociale contacten en zijn minder creatief en –het punt van zijn boek– we komen niet meer aan verveling en nietsdoen toe. Als je ergens moet wachten, als je in de trein zit, als je even niets omhanden hebt: dan pak je gewoon je smartphone. „Beetje bij beetje hebben we de stilte, de tijd die we nodig hebben om dingen te overdenken, de leegtes in ons hoofd en de afzondering verloren.”

Lightman ziet daarbij een relatie met de overtuiging dat nietsdoen tijdverspilling is. Hij noemt dat een spoor van het puriteinse arbeidsethos, dat diep in het Amerikaanse bewustzijn geworteld is. Ook Nederlandse calvinisten zullen daar wel iets in herkennen. Alhoewel het toch ook een Bijbelse notie is dat er voor alles een tijd is (Prediker 3). De auteur lijkt overigens meer op te hebben met het boeddhisme, maar dit terzijde.

Lightman heeft het gevoel dat hij door alle communicatiemiddelen gevangen zit in een „onzichtbare kooi.” Zijn oproep: wees je hiervan bewust. Bevrijd jezelf uit die kooi. Wat eigenlijk heel simpel is, of in ieder geval klinkt. Je moet jezelf losmaken van wat hij ”the grid” (het netwerk) noemt. Eenvoudig gezegd: offline gaan. Wat in de praktijk best lastig kan zijn, getuige bijvoorbeeld het ”digitale detoxcamp” dat Driestar educatief in oktober organiseert.

Verleiding

Dat het in de vakantietijd gemakkelijk(er) is om te lanterfanten, heeft dus wellicht ook te maken met het feit dat je dan vaak minder apparaten binnen handbereik hebt. Alhoewel dat niet voor iedereen vanzelfsprekend is. Ik hoorde pas in een consumentenprogramma op de radio het advies om voor de vakantie af te stemmen of het wel nodig is om, als je met vier personen op reis gaat, vier laptops, tablets of smartphones mee te nemen. Zo veel mogelijk apparaten thuislaten is dus blijkbaar geen algemene praktijk.

Maar goed: hoe minder je meeneemt, hoe minder je hoeft op te laden. En hoe minder groot de verleiding is om elke klipklap het nieuws, het weer in Nederland, WhatsApp, Facebook, je e-mail en wat al niet meer bij te houden. Als je het apparaat, om de batterij te sparen, voornamelijk uit hebt staan, neemt de neiging om voortdurend op het scherm te kijken trouwens ook heel snel af. Zal ik even opzoeken of hier een bakker is? Ach, laat ook maar, we zien het vanzelf wel.

Volharden

Voor communicatiemiddelen geldt –zoals voor zo veel dingen– dat je er op een gegeven moment niet meer onderuit lijkt te kunnen. Wij kregen thuis pas laat telefoon: na mijn middelbareschooltijd. Op die school werd op een gegeven moment het verschijnsel telefoonboom geïntroduceerd, om zaken zoals uitvallende eerste lesuren snel aan elkaar door te kunnen geven. Slim bedacht. Behalve als je als een van de weinigen thuis geen telefoon hebt.

Als je er anno nu vastberaden in volhardt om zonder smartphone of computer te leven, wordt je dat door je omgeving vaak niet in dank afgenomen. Je bent in het eerste geval bijvoorbeeld niet op de hoogte van berichten die in de familie- of werk-app worden geplaatst. En in de tweede casus kunnen mensen niet even snel, snel informatie met je delen via e-mail. In beide situaties ben je een soort spelbreker.

De auteur Lightman had zelf lang geen smartphone, vanwege de nadelen die hij haarscherp onderkende. Maar inmiddels is hij toch bezweken, zoals hij dat zelf beschrijft. Het omslagpunt kwam toen hij op een avond met zijn boot in de mist terechtkwam en zich niet meer kon oriënteren. Hij had een paar van zijn kinderen en een kleinkind aan boord en vreesde dat ze op open zee zouden belanden. Een schoonzoon was de redder in nood: hij zette z’n smartphone aan, waarna Lightman er met behulp van een navigatie-app in slaagde het schip de haven in te loodsen.

Nu heeft hij ook een smartphone. Alleen om te bellen en de weg te zoeken, nam hij zich voor. Maar het apparaat speelt al snel een steeds grotere rol in zijn leven. Filmpjes van zijn kleindochter kijken. In een onbekende stad gauw iets opzoeken. Op de luchthaven nog even de e-mail checken – terwijl hij voorheen een boek of een krant zou zijn gaan lezen. „Zo gaat dat. Tegen mijn wil, terwijl ik de gevaren ken, laat ik mij meezuigen door de maalstroom.”

Niksen voor beginners

• Neem elke dag minstens een halfuur de tijd om te niksen of te lanterfanten. Leg in die periode smartphone en laptop aan de kant. Maak een wandeling, ga met een boek op de bank zitten of kijk gewoon uit het raam.

• Spreek als gezin af om elke avond gezamenlijk minstens een uur alle apparaten uit te zetten of in ieder geval buiten bereik te houden. Dat zou bijvoorbeeld tijdens het eten kunnen zijn. Probeer de tijd te nemen voor de maaltijd, praat met elkaar.

• Wellicht wat minder gemakkelijk te realiseren: Lightman adviseert scholen om elke dag ten minste tien minuten stilte op het lesrooster te zetten. Leerlingen zouden in die tijd bijvoorbeeld hun gedachten kunnen opschrijven.

”In Praise of Wasting Time”, Alan Lightman; Simon & Schuster, Londen, 2018; ISBN 9781471168598; 128 blz.; € 10,99.