Hoog en droog staan ze op de kade van de Isaac Baarthaven in Zaandam. Vijf enorme betonbakken – de fundamenten van de drijvende woningen – staan er al. Sommige zijn al voorzien van houten casco’s: vrijstaand, twee-onder-eenkappers en zelfs een generatiewoning.

Teunis van de Pol van bouwbedrijf Van Middendorp uit Wekerom wijst op de nieuwe betonnen vloer boven op de prefabplaten, waarin uitsparingen zijn aangebracht. „Die zijn nodig voor de banden van de kraan.” Een niet-alledaagse hijsinstallatie die 600 ton kan tillen, moet in maart volgend jaar de woningen in zijn geheel optillen en één voor één te water laten. Vandaar worden ze naar de plek van bestemming, een kilometer of zes verderop, getrokken.

Iedere drie weken wordt een nieuwe bak gestort. Daarop worden de in de fabriek vervaardigde wanden en vloeren geplaatst en ontstaan complete huizen. De betonnen kelderbakken, soms wel 3 meter hoog, verdwijnen straks grotendeels onder water. Afhankelijk van het gewicht, dat verschilt per woning. Het zijn perfecte slaapplaatsen, in de zomer gekoeld en in de winter enigszins opgewarmd door het water van het IJ. Het Veluwse bouwbedrijf zet 23 van de woningen in elkaar. In Nieuwegein wordt er door een andere bouwer ook een aantal gemaakt. In totaal 6 aannemers maken de drijvende wijk –geschikt voor in totaal 46 huishoudens– compleet. Ruim honderd mensen vormen straks een woongemeenschap in het Johan van Hasseltkanaal. Maar liefst drie keer moet de brug over het kanaal worden gelicht om alle drijvende woningen de gelegenheid te bieden aan de splinternieuwe steigers af te meren en de aansluitingen met de wal in orde te maken.

Smart grid

De stroomkabel richting de smart grid is daarvan eigenlijk de belangrijkste. Een smart grid is de energiecentrale die als belangrijkste doel heeft de beschikbare door zonnepanelen opgewekte stroom en de vraag van de gebruikers te verdelen. „We hebben één aansluiting op het hoofdnet. Daarachter gaat ons eigen energiemaatschappijtje schuil. Dat regelt vraag en aanbod en doet dat steeds zuiniger op grond van de gegevens van de gebruikers”, zegt architect Marjolein Smeele. Samen met programmamaakster Marjan de Blok behoort zij tot de plannenmakers van het eerste uur, die zich hebben verenigd in de stichting Schoonschip.

Het was De Blok die haar idee over een duurzame en sociale leefgemeenschap op het water vastlegde in een filmpje, nu bijna tien jaar geleden. „Ik maakte toen een serie over duurzaam wonen en kwam bij geWoonboot, een zelfvoorzienende plek op het water, ook hier in Amsterdam-Noord. Ik werd enorm gegrepen door het idee om zoiets te doen. Dat bleef terugkomen. Duurzaam wonen, dat wilde ik graag. Op het water, omdat dat niet zo statisch is als in de straat en omdat je dichter bij de natuur staat.”

Smeele zag het filmpje. Ze was verrast. „Het was precies mijn droom.” De twee verzamelden een groepje om zich heen, deels afkomstig uit hun eigen netwerken, richtten Schoonschip op en kregen een haalbaarheidssubsidie van de provincie Noord-Holland om het innovatieve idee verder uit te werken. Het aantal aanmeldingen om het plan in gang te zetten, was toen al ruim voldoende.

Veel lobbyen

Smeele woonde al in Noord, De Blok wilde er best naartoe. Tijdens hun zoektocht kwam elk stadsdeel echter wel een keer voorbij. „Omdat we een sociale wijk wilden vormen, vielen de meeste locaties af. Je kunt als je onderling verbonden wilt zijn niet in een lint bouwen en hebt daardoor in de breedte meer ruimte op het water nodig.”

Smeele zag ten slotte wel mogelijkheden bij haar voor de deur, aan het Johan van Hasseltkanaal. Na veel gelobby kon gebruik worden gemaakt van ruim 6000 vierkante meter water, verdeeld in privékavels in erfpacht en gezamenlijke gedeelten voor de steigers en de collectieve voorzieningen.

Het aantal te nemen financiële en juridische hobbels was niet gering. Een vereniging van eigenaren op het water bestaat niet, voor twee-onder-eenkapwoningen waren er weer andere problemen. Er ging een inschrijving in de vorm van een tender aan vooraf, er moest een duurzame bank worden gezocht en iedereen behield de vrijheid om zijn of haar eigen architect te zoeken. „Steeds waren er nieuwe hordes te nemen. We werden pionnetjes van ons eigen idee. Bij de notaris zaten we niet alleen met eigenaren, maar ook met grote groepen bouwkundigen, adviseurs en advocaten. Een zaal vol. Maar als bestuur van Schoonschip hebben we geen enkel moment getwijfeld. Het was ontzettend leuk”, aldus Smeele

Piepschuim

De meest duurzame wijk op het water in Europa was een ambitie, geven Smeele en De Blok aan. Dat betekent niet alleen 30 warmtepompen, een smart grid, 500 zonnepanelen en een eigen accu per woning voor de opslag van elektriciteit. De isolatiewaarde per woning is de maximaal haalbare. Tapwater wordt verwarmd via zonneboilers, alle douches zijn voorzien van een installatie om warmte terug te winnen. Minstens een derde deel van de daken is groen. Grijs water (uit vaatwasser en wasmachine) wordt gescheiden van zwart water (uit toilet). Op termijn wordt het zwarte water afgevoerd naar een bioraffinaderij om het te vergisten en om te zetten in energie.

De snel stijgende prijzen in de bouw gaven de afgelopen tijd nog wat hoofdbrekens bij de definitieve keuze voor duurzame materialen. „We hadden een lijst met rode, oranje en groene materialen opgesteld. Zo zouden we liever geen piepschuim of aluminium gebruiken. Toch zijn we daar soepel mee omgegaan, omdat alternatieven voor sommigen misschien de prijs naar een niveau zouden duwen waardoor ze af zouden moeten haken. We hebben ons altijd op het uitgangspunt gesteld dat het wonen in deze wijk met een gemiddeld inkomen mogelijk moet zijn. We willen geen elitewijk worden.”

Hoe hoog de kosten voor nieuwbouw per huishouden uitvallen, is lastig te zeggen. Los van de collectieve voorzieningen schat Van de Pol de prijzen van de twee-onder-eenkapwoningen die hij onder zijn hoede heeft vanaf 3 ton. „Maar doordat de ontwerpen sterk variëren, ontstaan verder grote verschillen.”

Geen brandnetelthee

De toekomstige bewoners –Smeele en De Blok hadden op een gegeven moment wel een lijst met honderd belangstellenden– willen in de nabije toekomst niet alleen duurzaam wonen, maar ook gezamenlijk voedsel inkopen, (elektrische) auto’s en andere vervoermiddelen delen. „Gemak én duurzaamheid, daar gaat het ons om”, benadrukken ze. Gezamenlijk inkopen geeft voordelen. „Maar we gaan echt niet gezamenlijk brandnetelthee zitten drinken. We hebben ieder ons eigen leven, met een eigen voordeur.”

Wel ziet Smeele dat gezamenlijke kennis leidt tot nieuwe oplossingen en veranderende inzichten. „Wij aten al biologisch, maar over het gebruik van vlees dachten we niet na. Door het contact in Schoonschip is daarin verandering gekomen. Je doet nu eenmaal veel uit gewoonte. Maar elkaar zaken opleggen is er niet bij.”

Voor kinderen is het wonen in de wijk niet minder veilig dan op de vele woonboten in en om Amsterdam. De Blok: „Het is verstandig om wat eerder met zwemles te beginnen, goed op te letten en terrassen en dergelijke af te zetten. Voor de wat groteren is het feest. Die hebben het nu al over glijbanen op veranda’s en over bootjes.”

Rondleidingen

Voor de smart grid kreeg de stichting een, weliswaar kleine, Europese subsidie. Bestemd voor wetenschappelijk onderzoek. „Voor verschillende onderzoekers is dit een testplek. Hoe gaat het met de berekening en verdeling van de elektriciteit in relatie tot het gebruik van de zonnepanelen, het opslaan in accu’s en eventueel gebruik van of levering aan het stroomnet? Daarnaast kunnen we onze collectieve ruimte ook gebruiken voor cursussen en als startpunt voor rondleidingen. Internationaal bestaat er belangstelling voor deze wijk. Ook willen we scholen de mogelijkheid bieden om kennis te nemen van ons project.”

De Blok, die er net als Smeele al vele honderden vergaderuren op heeft zitten, is best bereid om zich in te zetten voor een soortgelijk project waarbij ze niet als bewoonster is betrokken. „We hebben genoeg aanmeldingen gehad voor nog eens twee of drie van deze wijken. Punt is vermoedelijk wel dat je niet zomaar een geschikte locatie zult vinden.”

Van het zand naar het water

De bouw van woningen op het water was voor Van Middendorp uit Wekerom nieuw toen Dutch Lotus, een gespecialiseerd adviesbureau, bijna drie jaar geleden aanklopte om mee te doen aan de drijvende wijk in Amsterdam.

Het op de hoge zandgronden van de Veluwe gelegen bouwbedrijf legt zich al jaren vooral toe op het bouwen van huizen in het hogere en duurdere segment. Of de deelname aan dit project betekent dat het bedrijf vaker woningen op het water gaat bouwen, weet woordvoerder Van de Pol niet. „Er is gebleken dat er markt voor is en water hebben we genoeg in Nederland. Voorlopig zijn we echter hier druk genoeg mee.”

De oplevering is gepland voor eind maart 2019. Dan wordt er in colonne naar de plek van bestemming gevaren. Voor die gelegenheid moet de brug over het kanaal tijdelijk worden verwijderd.