Een voorbeeld is het boek onder redactie van Daniel Philpott and Timothy Samuel Shah, met vijftien bijdragen over hoe christenen in verschillende landen en werelddelen in de minderheid zijn en hoe zij met druk en vervolging omgaan. Het boek biedt veel actuele informatie en is een rijke bron voor ieder die met christenen in Azië en Noord-Afrika te maken heeft.

Volgens de redacteuren van dit boek is het ook de bedoeling met deze uitgave mensen die in vrijheid wonen te motiveren deze christenen te helpen. Dat is dus een mooi relevant doel voor een academisch opgezet boek.

Het boek van Karl Heinz Voigt heeft een vergelijkbaar doel maar richt zich toch meer op de geschiedenis dan op het heden, en dan vooral de geschiedenis van lutherse minderheden. Daarbij gaat het de auteur niet alleen om situaties van vervolging maar ook om lutherse minderheden in bijvoorbeeld overwegend rooms-katholieke gebieden.

Hier komt dan de vraag naar de oecumene aan de orde. Is het beter voor het voortbestaan het isolement vast te houden of moet gezocht worden naar vergaande samenwerking met anderen om overeind te blijven?

Oecumene

In dat kader stelt Voigt de vraag of de festiviteiten van 2017 te veel Luther en te weinig zijn boodschap centraal hebben gesteld. Die vraag stelt hij uit vrees dat de oecumene hier en daar het verdwijnen van de lutherse minderheid zal betekenen. Als het gesprek over Luthers leer en niet over zijn persoon gaat, is er meer reden lutherse gemeenten zelfstandig te laten voortbestaan.

In Slovenië is 0,8 procent van de bevolking protestants en 57,8 procent rooms-katholiek. Gelet op de ontwikkelingen tijdens de Reformatie had dit vandaag ook andersom kunnen zijn en hadden de rooms-katholieken de minderheid gevormd. Primož Trubar (1508-1586) was de theoloog die voor de verbreiding van de Reformatie in Slovenië zorgde.

Over de theologie en het werk van deze onder ons weinig bekende reformator verscheen een interessant boek, geschreven door Gerhard Giesemann, hoogleraar Slavische filologie. Trubar was bestemd voor een katholieke loopbaan maar kwam onder andere door contacten met Erasmus steeds meer in reformatorisch vaarwater. Na zijn overgang naar het kamp van Luther publiceerde hij in totaal 22 boeken, waaronder een Sloveense catechismus. Voor de ontwikkeling van de Sloveense taal heeft Trubar enorm veel betekend, maar dit alles was niet bestand tegen het geweld van de Contrareformatie.

Godsdienstoorlogen

Mark Greengrass vertelt in zijn nieuwste boek hoe de opmars van de Reformatie gestopt werd en hoe een nieuw en ongekend Europa ontstond doordat er nu twee soorten christenen waren, katholieke en protestantse. Hij spreekt daarom over een verloren paradijs, maar doet dat ook vanwege de godsdienstoorlogen die onbedoeld gevolg van de Reformatie waren.

Greengrass beschrijft de periode tussen het optreden van Luther in 1517 en de vrede van Westfalen in 1648 als een tijdperk van veel strijd en geweld. Opgemerkt moet worden dat de wereld voor 1517 bepaald geen paradijs was, want ook toen waren er al minderheden als bijvoorbeeld de waldenzen, die onder vervolg te lijden hadden.

Toch nam het aantal minderheden na de Reformatie toe doordat kleine groepen katholieken en protestanten probeerden te overleven in gebieden waarvan de vorst voor of tegen de Reformatie gekozen had. Vaak moesten ze vertrekken, maar waar ze gedoogd werden, bleken zij zich tot krachtige kernen te kunnen ontwikkelen.

Twee omvangrijke, nieuwe boeken vragen aandacht voor protestantse minderheden in Hongarije, Transsylvanië (Zevenburgen) en de Baltische landen. Het boek dat onder redactie van Márta Fata en Anton Schindling verscheen behandelt de lutherse gemeenten in Hongarije en Transsylvanië tot en met 1918. Daarbij komen ook ontwikkelingen op het gebied van taal, liturgie, onderwijs en kunst aan de orde.

Het interessante daarvan is dat ook hier zichtbaar wordt hoe juist een minderheid in staat is een eigen taal en cultuur te ontwikkelen en vast te houden, waardoor zij meer opvalt dan de meerderheid. Als er geen of nauwelijks druk en vervolging zijn maar het wel nodig is voor eigen rechten op te komen, is dat een voedingsbodem voor het vasthouden aan eigen tradities en voor het voortbestaan van de eigen groep.

Dezelfde ontwikkeling is te zien in de Baltische landen die behandeld worden in een boek van meer dan duizend pagina’s, ”Reformatio Baltica”. Het boek richt zich vooral op de steden die in dat gebied handelscentra waren en daardoor een veelheid aan nationaliteiten aantrokken. Zo ontstonden daar kerken van verschillende confessies en verschillende talen die toch alle teruggingen op die ene door Luther in gang gezette Reformatie.

Al lezend treft de overeenkomst met de huidige grote steden, waar ook een veelheid van christelijke gemeenten met een veelheid aan culturele achtergronden functioneert. Zo heel veel verschil met vier, vijf eeuwen geleden is er wat dat betreft niet. Minderheid te zijn is de eeuwen door meer bron van kracht en ijver geweest dan de luxe en riskante meerderheidspositie. Wat dat aangaat is er van de veranderende positie van de kerk in Nederland ook veel goeds te verwachten.

”Under Caesar’s Sword. How Christians Respond to Persecution”, Daniel Philpott and Timothy Samuel Shah (red.); uitg. Cambridge University Press, Cambridge; ISBN 978 1 108 42530 8; 524 blz.; £ 110,-; ”Kirchliche Minderheiten im Schatten der lutherischen Reformation vor 1517 bis nach 2017”, Karl Heinz Voigt; uitg. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen; ISBN 978 3 8471 0803 0; 382 blz.; € 40,-; ”Die Theologie des Slowenischen Reformators Primož Trubar”, Gerhard Giesemann; uitg. Böhlua, Keulen; ISBN 978 3 412 50927 9; 370 blz.; € 50,-; ”Das verlorene Paradies. Europa 1517-1648”, Mark Greengrass; uitg. Theiss Verlag, Aalen; 978 3 8062 3661 3; 782 blz.; € 39,95; ”Luther und die Evangelisch-Lutherischen in Ungarn und Siebenbürgen”, Márta Fata & Anton Schindling (red.); uitg. Aschendorff, Münster; ISBN 978 3 402 11599 2; 820 blz.; € 78,-; ”Reformatio Baltica. Kulturwirkungen der Reformation in den Metropolen des Ostseeraums”, Heinrich Assel e.a. (red.); uitg. De Gruyter, Berlijn; ISBN 978 3 11 055825 8; 1052 blz.; € 189,95.