Met de tentoonstelling ”Rubens. Schilder van schetsen” in Madrid komt een langgekoesterde wens van Museo Nacional del Prado en Museum Boijmans Van Beuningen in vervulling. Beide musea bundelden hun krachten en hun collecties om tot een uniek overzicht van de olieverfschetsen van de Vlaamse meesterschilder te komen waar de levenslust vanaf spat. Onder de naam ”Pure Rubens” zal dezelfde tentoonstelling komend najaar in Rotterdam getoond worden.

Een bijzondere man, die Peter Paul Rubens. Zoon van een hoge functionaris aan het hof van Anna van Saksen, de vrouw van Willem van Oranje. Schilder met een ongebreidelde werklust en een onvoorstelbare productie, maar ook Europees diplomaat. Voor beide disciplines was Europa zijn werkgebied.

Na een achtjarig verblijf in Italië introduceert Rubens de olieverfschets in de Lage Landen. In 1600, op 23-jarige leeftijd, vertrekt hij naar Venetië, waar hij de Italiaanse meesters Titiaan, Veronese en Caravaggio bestudeert en kopieert. Hij neemt hun werkwijze over om –ter voorbereiding op het eindresultaat– olieverfschetsen op doek te maken. Zijn talent wordt direct herkend en hij werkt als schilder en diplomaat in opdracht van Vincenzo Gonzaga, hertog van de Lombardijse stad Mantua. De ziekte en het overlijden van zijn moeder, Maria Pypelincks, in 1608 brengt hem terug naar Antwerpen. Daar begint hij olieverfschetsen op paneel te maken, die dienen als instructie voor medewerkers, als verkoopmiddel voor opdrachtgevers en als creatief expressiemiddel. Ook begint hij kleur toe te voegen in zijn schetsen.

Actiescène

„Dit is een vroege olieverfschets”, zegt Friso Lammertse, conservator oude schilder- en beeldhouwkunst van Museum Boijmans Van Beuningen, terwijl hij de Nederlandse pers door de museumzaal van het Prado leidt. Hij wijst op de olieverfschets ”Simson en Delilah”, een bruikleen van het Chicago Art Institute. „Deze schets stamt uit 1608, 1609, de periode dat Rubens net terug is uit Italië. Hier lijkt hij de schetsen veel meer te gebruiken als expressiemateriaal. Hij experimenteert. Dit is een studie voor een schilderij dat er uiteindelijk heel anders uit gaat zien. Het schilderij dat in de National Gallery in Londen hangt, is heel rustig en classicistisch. Deze schets is veel losser. Je ziet dat hij van alles uitprobeert.”

De bruisende schets toont de rake penseelvoering van Rubens. Het is een levendig tafereel van binnenstormende soldaten die de verschrikte Simson overmeesteren terwijl Delila naar Simson reikt, die buiten haar bereik raakt. Het is een actiescène uit een film, één brok dynamiek, een stilgezet beeld dat het hele verhaal vertelt.

Het eindresultaat dat in Londen hangt, toont een veel rustiger beeld. Hier slaapt Simson nog op de schoot van Delila terwijl zijn haar wordt afgeknipt. Ver weg in de deuropening wachten de soldaten op hun tijd. Delila’s hand rust nog gemoedelijk op de blote schouder van Simson. Het is een moment vlak voor de actie, uitzonderlijk voor Rubens, die meestal de werkelijke handeling in volle vaart schildert.

Kwetsbaar

Bij de sfeervol uitgelichte olieverfschetsen in de donkere ruimten van de Jeróminus-zaal in het Prado ontbreekt iets te vaak de link met het eindresultaat. Dit heeft alles te maken met het praktische bezwaar dat de meesterwerken van Rubens op houten panelen zijn geschilderd en zodoende te kwetsbaar zijn om te vervoeren. Dit vraagt een extra inspanning van de bezoeker om zelf die zestig werken van de barokke meester op te zoeken in de vaste opstelling van Museo del Prado. Pas dan valt op hoe indrukwekkend zijn voorstellingen zijn. Het verband en de verschillen tussen schets en schilderij mag dit najaar in Rotterdam meer aandacht krijgen.

Rubens blijkt een ware ”meester van 3D” te zijn, zijn werken zijn een en al beweging. De figuren zijn zo levendig geschilderd dat ze van het doek af lijken te springen. In schets en schilderij danst Rubens met zijn penseel over het doek. Elke beweging is raak. Een samenballing van talent, training en intellect. De schetsen nog puurder en levendiger dan de schilderijen. Vierhonderd jaar later kijk je mee over de schouder van de wereldster en word je meegevoerd in betoverende allegorische voorstellingen, uitgevoerd door de hand van de meester. Een klein portret van Rubens’ dochter Clara Serena is het onbetwistbare hoogtepunt van deze tentoonstelling. Het is zo levendig en sprankelend geschilderd, dat het lijkt of Clara elk moment kan opspringen om haar speelgoed te pakken.

„We zien hier de liefdevolle blik van een vader voor zijn dochter. Wat er zo buitengewoon aan is, is dat Rubens in staat was die liefde te vertalen in verf en zo met ons te delen”, schrijft senior conservator Alejandro Vergara van Museo del Prado in de catalogus die bij de tentoonstelling hoort. Om deze ervaring te ondergaan moet de kunstliefhebber wel naar Madrid afreizen; de bruikleen uit Liechtenstein zal dit najaar niet in Boijmans te bewonderen zijn.

”Rubens. Painter of sketches” is tot en met 5 augustus te zien in Museo Nacional del Prado in Madrid.

”Pure Rubens” is vanaf 8 september tot en met 13 januari 2019 te zien in Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam.

museodelprado.es

boijmans.nl

Schilder en diplomaat

Rubens was extreem productief. Van hem zijn 1500 schilderijen en bijna 500 olieverfschetsen bewaard gebleven. Hij had een groot atelier met medewerkers en was commercieel succesvol. Hij schilderde voor monarchieën, de aristocratie, de kerk en de culturele elite verspreid over heel Europa. Daarnaast was hij regelmatig actief als diplomaat voor de Spaanse monarchie. Rubens was een kosmopoliet avant la lettre, die veel reisde en meerdere talen sprak. De Spaanse koning Filips IV (1605-1665) gaf Rubens tientallen opdrachten om het koninklijk paleis in Madrid te verluchtigen. Dit verklaart waarom Museo Nacional del Prado zo veel werken van Rubens heeft: 90 schilderijen en een grote collectie olieverfschetsen.