Eigenlijk heeft Tillerson het nog lang volgehouden. Sinds de zomer van vorig jaar hield bijna iedereen er rekening mee dat hij eruit zou vliegen. Binnenskamers zou hij de president een „halvegare” hebben genoemd, en daarmee tekende hij feitelijk zijn politieke doodvonnis.

Tijdens de verkiezingscampagne beloofde Trump in zijn kabinet mensen uit het zakenleven op te nemen. Tillerson gold als het ultieme bewijs dat de president zijn belofte waarmaakte. Hij kwam uit de olie-industrie. Tot zijn aantreden als minister was hij topman van ExxonMobil, het moederbedrijf van de tankstations van Exxon, Mobil en Esso.

Diplomatieke ervaring had Tillerson niet, maar hij wist wel hoe hij een organisatie moest leiden. Daar weten ze op het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken inmiddels ook van mee te praten. Tillerson reorganiseerde, met als belangrijkste doel het ambtelijk apparaat af te slanken. Hij schrapte honderden banen en liet vacatures langer open om te zien of het werk ook met minder mensen kon worden gedaan.

Diplomaten raakten gedemotiveerd en vertrokken, onder wie de belangrijkste onderhandelaar voor Noord-Korea. Het is in dat licht niet verwonderlijk dat Tillersons ontslag op zijn ministerie tot opgeluchte reacties leidde.

De verhouding tussen Trump en Tillerson was eigenlijk van begin af aan slecht. Tillerson werd nauwelijks uitgenodigd op het Witte Huis. Hij deed daar zelf ook weinig moeite voor: Trump klaagde dat de minister hem maar weinig belde. De president liet zich omringen door zijn eigen medewerkers voor buitenlandse zaken. Een van de voornaamste was zijn schoonzoon Jared Kushner. Die werd verschillende keren als speciaal gezant de wereld ingestuurd.

De president en de minister verschilden op fundamentele zaken stevig van mening. Zo wilde Trump af van het nucleair akkoord met Iran, Tillerson juist niet. De president zegde het klimaatakkoord van Parijs op, Tillerson was daar tegen. Tillerson pleitte al maanden voor diplomatiek overleg met Noord-Korea, maar Trump hield vast aan het dreigen met vuur en woede.

De president ging zelfs zover dat hij ten overstaan van 49 miljoen Amerikanen via Twitter Tillerson liet weten dat hij zich de moeite wel kon besparen om aan te dringen op overleg met Pyongyang. Toen Tillerson eenmaal zijn uitgestoken hand richting Kim Jong Un had ingetrokken, vernam hij vorige week via de media dat Trump inging op de uitnodiging van Noord-Korea om te komen praten. Een paar uur eerder had Tillerson nog gezegd dat er in de verste verte geen zicht was op gesprekken met Noord-Korea.

Op één punt stelde Tillerson zich harder op dan Trump: tegenover Rusland. Dat was opmerkelijk, want in de tijd dat hij aan de top van ExxonMobil stond had hij goede banden met Moskou. In 2013 werd hij zelfs door de Russische president Poetin geridderd in de Orde van de Vriendschap. Dat riep bij zijn aantreden vragen op. Was hij niet te close met Moskou? Als minister was Tillerson echter kritisch over de koers van Rusland – in ieder geval kritischer dan de president.

Dat laatste bleek afgelopen maandag nog toen Tillerson onomwonden zei dat Rusland achter de vergiftiging van de vorige week in Groot-Brittannië aangevallen Russische dubbelspion zat. Hij stelde Moskou een passende reactie in het vooruitzicht. Trump hield zich op de vlakte. De doorgaans snel en impulsief reagerende president pleitte nu voor een grondig onderzoek en vond het te vroeg om met een beschuldigende vinger te wijzen.

Of deze scherpe reactie van Tillerson richting Rusland voor Trump de druppel is geweest die de emmer deed overlopen, is de vraag. Dinsdag vernam de minister eerst via Twitter dat hij kon vertrekken. Pas enkele uren later belde Trump hem. Volgens sommigen zou de minister afgelopen vrijdag al door John Kelly, de stafchef van het Witte Huis, zijn gebeld tijdens zijn reis door Afrika. Kelly adviseerde Tillerson de tweets van Trump in de gaten te houden.

Trump heeft inmiddels Mike Pompeo, de directeur van de inlichtingendienst CIA, benoemd tot opvolger van Tillerson. Pompeo staat bekend als een hardliner die zijn medewerkers in het achterliggende jaar aanspoorde om „agressief en meedogenloos” te zijn. Hij is zeer gebeten op moslimextremisten, heeft geen bezwaren tegen het martelen van verdachten en is geen voorstander van het Iranakkoord.

Onduidelijk is hoe hij zich tegenover Rusland zal opstellen. Maar zeker is dat hij Trumps motto ”America first” van harte onderschrijft. Dat zullen Europeanen ook merken. Tillerson spande zich juist in om de relatie met West-Europa goed te houden. Hij nuanceerde de soms ferme uitspraken van Trump richting de EU. Pompeo heeft die behoefte niet. Met kennelijk genoegen zei president Trump in een toelichting op Pompeo’s benoeming dan ook dat hij met de nieuwe minister van Buitenlandse Zaken op één lijn zit. Dat was met Tillerson wel anders.