Column: Verboden muziek
Behalve over een efficiënte oorlogsindustrie beschikten de nazi’s over een ander succesvol wapen: de kunst. Hitler en co waren meesters in de kunst van het verleiden. Zo speelden orkesten in fabrieken. Bij voorkeur Beethoven, Brahms en Bruckner. Muziek van Joodse componisten als Mendelssohn was uiteraard verboden.
Achter de vaak subtiele propaganda zat een verwerpelijke, maar meestal fraai verpakte boodschap verborgen. De geest van de bezette volken moest geïnfecteerd worden om de gemeenschap geschikt te maken voor Hitlers plannen. Daarvoor had Hitler kunstenaars nodig – gevoelig als mensen zijn voor kunst.
Slechts één keer kwam ik iemand tegen die beweerde ongevoelig te zijn voor muziek. Musiceren doet hij nooit, behalve ’s zondags in de kerk. Geluidsdragers koopt hij alleen als de winkelier er een cadeaupapiertje om doet. Een concert bijwonen is voor hem een ware bezoeking. Ik kan mij er geen voorstelling van maken. Maar daarin sta ik niet alleen. Een zeer klein percentage van de mensheid blijkt amuzikaal. Genoemd persoon blijkt een grote uitzondering te zijn. Mensen zijn muzikale wezens.
De wereld is dan ook vol van muziek. Gevraagd of ongevraagd komen wij ermee in aanraking en worden we erdoor beïnvloed. Vraag het neurowetenschappers: het maken van en luisteren naar muziek maakt slim, bestrijdt de pijn en activeert de hersenen. Daarbij: muziek versterkt het groepsgevoel en heeft effect op het vinden van je identiteit.
Om die reden zijn despoten ontzettend bang voor muziek die niet in hun straatje past. In de Sovjet-Unie werden jazz, rock-’n-roll en andere Amerikaanse muziek gezien als muziek van de vijand. Toch werd deze muziek naar hartenlust de communistische heilstaat binnengesmokkeld, vaak door zeelieden. Een ondergronds netwerk aan muziekliefhebbers tartte het stalinistische regime door de verboden muziek te kopiëren met behulp van provisorische opnameapparatuur. Terwijl de muziekindustrie met strakke hand werd bestuurd door de staat, vonden liefhebbers een alternatieve manier om illegale kopieën van de verboden opnames te maken. Ze gebruikten oude röntgenfoto’s van lokale ziekenhuizen. Foto’s van gebroken ribben en menselijke schedels kregen een tweede leven als drager van de Amerikaanse jazz en andere illegale muziek.
Het X-Ray Audio Project vertelt dit merkwaardige verhaal met een onlinearchief, een boek en een expositie die sinds 2014 de wereld overgaat. Momenteel is de tentoonstelling te zien in het Israëlische Tel Aviv.
De Russische overheid was meedogenloos. Kopiërende muziekliefhebbers werden zonder pardon gevangengezet. „Zo zie je dat muziek ertoe doet”, aldus de initiatiefnemer van het project terecht.
