Finland maakte tot aan het begin van de negentiende eeuw deel uit van het Zweedse koninkrijk. Zo is de invloed van de kerkelijke vernieuwingen vanuit Zweden –met de broers Olaus en Laurentius Petri– verklaarbaar. Maar die neemt de rol van de in Finland geboren Agricola niet weg.

Michael Agricola werd als Mikael Olavinpoika (zoon van Olav) tussen 1507 en 1510 geboren aan de zuidkust van Finland, ergens ten oosten van Helsinki. De ouders noemden hun pasgeboren zoon naar de beschermheilige van Perna. Michaels vader was boer en dat bracht Michael er later toe te kiezen voor de Latijnse naam Agricola. Na de basisschool stuurden zijn relatief rijke ouders hem naar Viipuri (Vyborg in Zuidoost-Finland, nu Rusland) voor studie aan de goed bekendstaande Latijnse school. Michael sprak zowel Fins als Zweeds en werd een man met een grote taalgevoeligheid. Tijdens deze schoolperiode veranderde hij zijn achternaam in Agricola.

Kerklatijn

Belangrijk feit was dat Michael in contact kwam met de bewoners van het kasteel van Viipuri, een Duitse grafelijke familie die in dienst had gestaan van de Zweedse koning Gustaaf Wasa. De grote wens van deze familie was dat de Reformatie van Luther overal in Europa zou doordringen. Het maakte de jonge Michael nieuwsgierig naar de hervorming die vanuit Duitsland bezig was.

Op de Latijnse school leerde Michael niet alleen het kerklatijn, maar kreeg hij zijn eerste indrukken van het Europese humanisme, dat nog niet diep was doorgedrongen in de Scandinavische wereld. Ook raakte Michael verder op de hoogte van de ontwikkelingen van de Duitse Reformatie. De familie van Michael was net als de meeste Finnen gewoon rooms-katholiek, maar de ouders lieten hun zoon vrij kennisnemen van de nog spaarzame berichten over Luther.

In 1528 werd Michael Agricola benoemd tot secretaris van Martinus Skytte, de bisschop van Turku. Deze rooms-katholieke geestelijke stond bekend als zeer tolerant: hij had weinig bezwaar tegen evangelische invloeden uit Duitsland en Zweden. Dat bleek wel toen studenten uit zijn diocees naar Wittenberg gingen voor studie van de theologie bij Luther en diens collega’s. Agricola ontmoette daar de eerste Finse student van Luther: Petrus Särkilahti. Deze overleed helaas al in 1529, nog vol plannen om de Reformatie naar Finland over te brengen en om de Finse taal tot cultuurtaal te verheffen. Agricola heeft toen waarschijnlijk dat ideaal met hem gedeeld en later zelf getracht dit te verwezenlijken.

Aan Luthers voeten

In 1536 nam Michael Agricola de kans waar om –op aandringen van zijn bisschop– te gaan studeren aan de universiteit van Wittenberg. Drie jaar lang zat hij aan de voeten van Luther, die het boek Genesis behandelde, en van Melanchthon, die de Griekse kerkvaders dichter bij de studenten bracht. Hij werd een trouw lezer van de door Melanchthon geschreven ”Loci communes”, de eerste protestantse dogmatiek. In deze tijd begon Agricola te werken aan zijn grote plan om de Bijbel in het Fins te vertalen. In 1539 behaalde hij in Wittenberg zijn getuigschrift als magister en keerde terug naar Finland.

Agricola werd eerst rector van een Latijnse school en na negen jaar keerde hij terug naar Turku als assistent van bisschop Skytte. In 1548 werd hij coadjutor, wat inhield dat hij aangewezen werd als opvolger van de bisschop. Na diens pensionering in 1550 werd hij inderdaad zijn opvolger, zonder pauselijke goedkeuring. Zijn officiële bevestiging in het ambt vond plaats in 1554 (na de dood van bisschop Skytte). Omdat hij door de koning was aangesteld, gebeurde dat zonder de gebruikelijke zalving. Koning Gustaaf Wasa stelde hem dan ook aan als ordinarius, te vergelijken met bisschop. Daarmee had de kerk in het bisdom Turku een geestelijk leider met een reformerende houding. Het woord ”katholiek” werd door de koning van Zweden niet meer gehanteerd, doordat overal in zijn rijk de Reformatie werd doorgevoerd. Alle kerkelijke bezittingen gingen over in staatsbezit. Maar van die bezittingen was in Turku heel wat verloren gegaan door een grote brand in 1546. Agricola verloor toen naast veel kerkelijke documentatie ook diverse persoonlijke eigendommen.

Als geestelijk leider van Turku bracht Agricola op gezette tijden bezoeken aan de gemeenten in de omgeving. Met zijn geleerdheid was hij een kundige wegwijzer voor alle lokale geestelijken. Maar toen het moest gaan over inventarisering van de kerkelijke goederen wilden sommige geestelijken niet meewerken. Agricola moest rekening houden met nog altijd sterke rooms-katholieke tradities.

Mariaverering

Hij diende als geestelijk leider van Finland tot zijn overlijden op 9 april 1557. Maar hij diende ook als diplomaat in dienst van koning Gustaaf Wasa. Op verzoek van de koning reisde hij met een honderd man sterke delegatie naar Moskou om te komen tot een vredesverdrag met het Russische tsarenrijk van Iwan de Verschrikkelijke – dat was gewenst na een Russische inval in het oosten van Finland waarbij 300 doden waren gevallen. De wekenlange besprekingen liepen uit op het Verdrag van Novgorod. Jaren later werd er nog herhaaldelijk gestreden tussen Zweden en Finland enerzijds en de Russische tsaren anderzijds over het oostelijke grensgebied. Na de vredessluiting werd Agricola op de terugreis ernstig ziek en overleed onderweg in Finland.

Michael Agricola heeft zich ontplooid als een kundig man die aan zijn kerk én aan zijn geboorteland grote diensten heeft bewezen. Hij zorgde voor een uitgave van het Abckiria (abc-boek) in 1543, dat een catechismus bevatte met elementen uit de geschriften van Luther en Melanchthon. Hij publiceerde ”Rucouskiria Bibliasta”, met een betoog over de noodzaak van reformatie in Finland. Ook vertaalde hij de Psalmen (1551). Hij gebruikte bekende melodieën –deels van heidense oorsprong– zodat het zingen ervan aansloot bij de volkscultuur.

In Agricola’s tijd was Mariaverering nog altijd aanwezig in de kerk. Agricola zelf was ervan overtuigd dat Maria een belangrijke plaats innam, maar hij waarschuwde tegelijk haar niet als een weg naar God te vereren – de enige weg naar God was haar zoon Jezus Christus.

Alles overziende blijkt dat Michael Agricola een fundamentele bijdrage heeft geleverd aan de Finse Reformatie. Men zou hem zonder meer kerkvader van Finland kunnen noemen, al zal hij die eretitel wellicht niet hebben willen dragen, omdat hij wist dat God de eer toekwam en dat hijzelf slechts een instrument in Gods hand was tot vernieuwing van de christelijke kerk.

Dit is het laatste deel in een serie over minder bekende hervormers, in de aanloop naar de herdenking van 500 jaar Reformatie.