In Schiedam braken in 1854 ongeregeldheden uit. Daar moest de marine maar een eind aan maken met een bombardement. Het was lang niet de enige keer dat de koning niet helemaal –of helemaal niet– serieus genomen werd. De benaming ”Koning Gorilla” getuigde ook niet van een overdosis aan respect.

Willem III ontvlamde nogal eens, en dan was alle realisme ver zoek. Hij wilde zijn ministers soms voor het vuurpeloton zetten. Bruisend Romanovbloed? Volgens de gouverneur van zijn zoons werd zijn „woeste drift, den waanzin, Kalmuksche gronheid en Aziatischen despotenzin van zijn Russisch bloed” zelfs niet –zoals bij zijn krankzinnige grootvader tsaar Paul I– getemperd door „een goed hart.”

Willems vrouw vond hem vooral erg dom, en ze schreef: „Alleen al die aanblik van dat woeste gezicht, dat slordige lange haar en de manier waarop hij rondbeende –men kan het geen lopen noemen– maakte me ziek van afschuw.”

Uit zijn huwelijk met nicht Sophie van Wurtemberg –het werd „zeer ongelukkig” genoemd– kwamen drie zonen voort: Willem, Maurits en Alexander. Allen stierven eerder dan hun vader, zodat Wilhelmina, het dochtertje uit zijn tweede huwelijk –met de ruim 41 jaar jongere Emma–, troonsopvolgster werd.

Meelevend

Valt er wat goeds te zeggen over de man die maar liefst 41 jaar monarch van het Koninkrijk der Nederlanden was? Hij was een muziek- en kunstminnend man met een brede belangstelling voor technologische ontwikkelingen, landbouwwetenschap en infrastructuur. Willem kon zeer innemend en joviaal uit de hoek komen. Na de watersnoden van 1855 en 1861 toonde hij zich erg betrokken op het lot van zijn onderdanen. Dagenlang trok hij door het gebied, bekeek de schade en sprak de getroffenen moed in.

Kijk, dat was Willem III ook. Zijn nieuwe biograaf, veelschrijver Jan J. B. Kuipers, typeert de vorst als een weerspannige koning. Willem vond het maar moeilijk dat hem door de grondwetsherziening van 1848 –het jaar voordat hij de troon besteeg– de rol en de macht ontnomen waren die hem volgens zijn autocratische opvoeding toekwamen.

Streken

Kuipers schrijft over Willems jeugd, liefdesaffaires, paleizen, echtgenotes en gedrag. Hij richt de schijnwerper op sociale (wan)-toestanden in 19e-eeuws Nederland en op de ontwikkelingen in Nederlands-Indië en de overige koloniën.

Al op de eerste pagina komt hij met de mogelijkheid –vooral geopperd door republikeinse complotdenkers– dat Wilhelmina helemaal Willems dochter niet kan zijn geweest, omdat de koning een geslachtsziekte zou hebben gehad. „Als natuurlijke vader is vaak genoemd jonkheer S. M. S. de Ranitz, Emma’s particulier secretaris.” Rechtlijnig gedacht zou in dat geval het Oranjehuis dus al 127 jaar niet meer op de troon zitten, ware het niet dat ook koningin Emma –via twee lijnen nog wel– van het huis Oranje-Nassau afstamde.

Het beeld van de koning wordt in Kuipers’ boek niet gunstiger dan het was. De vorst had rare streken. „Tot op hoge leeftijd bleef hij paleispersoneel, hoger geplaatste hovelingen en regeringspersonen schofferen of erger. Bij lagere ondergeschikten permitteerde Willem III zich het meest, waarbij ook mishandeling tot het repertoire kon behoren. Maar doorgaans ging het om uitingen met infantiel-sadistische trekjes.” Het volk heeft veel niet geweten, al „was men het er toen al vrij algemeen over eens dat deze koning een, zacht gezegd, opvallende persoonlijkheid bezat.”

Volkspetitionnement

Intussen had hij wel meer dan veertig jaar lang invloed op de gang van zaken in zijn koninkrijk. Zoals bleek toen hij ondanks het Volkspetitionnement van 1878 een lageronderwijswet tekende die de christelijke scholen financieel ernstig benadeelde. Eenentwintig mannen togen naar het Apeldoornse Paleis Het Loo om evenzoveel boeken vol handtekeningen aan koning Willem III te overhandigen. Tevergeefs.

Kuipers’ boek boeit van het begin tot het eind. Verheffend is het allemaal allerminst. Een monarchie met erfopvolging heeft veel mooie kanten. Ook minder gunstige, als bekwaamheid voor een functie ver te zoeken is.

Willem III. De weerspannige koning, Jan J. B. Kuipers; uitg. WalburgPers, Zutphen, 2017; ISBN 978 9462 49 254 7; 160 blz.; € 29,95.