Want Luther is een „merk” geworden, zei conservator Tanja Kootte donderdag tijdens een perspresentatie voorafgaand aan de officiële opening. Daarin hebben de schilderijen die Lucas Cranach van de Wittenberger reformator maakte een belangrijke rol gespeeld. „Gisteren sprak ik nog iemand die een van die schilderijen zag en meteen wist: Dat is Luther.” Cranachs Lutherportret uit 1546 (Luthers sterfjaar) siert de tentoonstellingsaffiche.

De expositie heet dan ook niet ”500 jaar Reformatie”, of zo. Kootte: „Natuurlijk was de Reformatie veel breder dan Luther. Maar Luther stond wel aan het begin daarvan, op 31 oktober 1517. En voor een tentoonstelling is dat wel zo mooi: je hebt een man, je hebt een gezicht – en daaromheen kun je dan het verhaal vertellen.”

Zijn in Duitsland „minstens 200” exposities rond Luther en de Reformatie te zien, waaronder drie nationale, in Nederland is de tentoonstelling ”Luther” eigenlijk de enige grote. En dat in een voormalig klooster, later aartsbisschoppelijk museum. „Toch is juist dit een van de tentoonstellingen waarover we amper discussie hebben gevoerd”, aldus Kootte. „Deze moest er gewoon komen, vonden we.” Een van haar collega’s: „Al sinds 1979 is ons museum niet meer expliciet gelieerd aan de Katholieke Kerk, en zetten we veel breder in.” Kootte zelf is sinds 1 april 2011 ”J. G. van Oord Jzn. Conservator voor het Nederlands Protestantisme” van Museum Catharijneconvent. De aanduiding verwijst naar de insteller ervan, de particulier J. G. van Oord Jzn., die het financieel mogelijk maakte dat het museum acht jaar lang de nodige aandacht besteedt aan het protestantse erfgoed binnen de collectie.

Krabbeltjes

Een van de topstukken op de expositie is wel een exemplaar van Erasmus’ verhandeling over het Nieuwe Testament, ”Novum Testamentum”, met in de marge „krabbeltjes van Luther zelf.” „Wat een gezwets!” noteerde hij bijvoorbeeld, als hij zich kennelijk niet kon vinden in de interpretatie van Erasmus. Of: „Du Bube” (Jij kwajongen!). En zo nog honderden aantekeningen meer, in zwarte inkt.

Kootte wist dat het exemplaar zich in de Groninger universiteitsbibliotheek bevond, vertelde ze donderdag. „Al een paar jaar terug heb ik daarom gevraagd of wij het in bruikleen konden krijgen voor deze tentoonstelling. En ik was nog op tijd.”

De uitgave moet via Luthers zonen bij iemand in Oost-Friesland en vervolgens in Groningen zijn terechtgekomen. „Heel bijzonder. Dichter kun je eigenlijk niet bij Luther komen.”

Kracht van Luther

De tentoonstelling is ingericht vanuit het concept ”De kracht van Luther”, aldus Kootte. „We beginnen dan met de kracht van het woord, het gedrukte woord, maar ook het Woord, de Bijbel. Daarnaast maakte Luther gebruik van de kracht van het beeld. Verder besteden we aandacht aan de kracht van de spot, aan de kracht van de muziek en aan de kracht van het mérk Luther.”

Wat de „spot” betreft: te zien is bijvoorbeeld een exemplaar van het schotschrift ”Passional Christi und Antichristi” uit 1521. In het werkje, een coproductie van Luthers vriend Melanchthon en schilder Cranach, worden Christus en de paus met elkaar vergeleken. Op een groot scherm worden de illustraties geprojecteerd: Christus gekroond met een doornenkroon, de paus met een tiara; Christus op een ezel, de paus te paard; Christus vaart ten hemel, de paus valt in de hel. „Op deze wijze moet iedereen er wel van overtuigd raken dat de paus werkelijk de antichrist is”, vermeldt het tekstbordje.

Maria

De belangstelling voor de tentoonstelling en daaraan gekoppelde lezingen is groot, aldus de samenstellers donderdag. Het museum verwacht zo’n 30.000 bezoekers te trekken. Dat zijn er overigens minder dan de 70.000 die de vorige expositie, ”Maria”, trok. „Maar die liep ook langer”, aldus een woordvoerder. „Met een gemiddelde van zo’n 10.000 bezoekers per maand kom je ongeveer op hetzelfde uit.”

„Niet met een hamer”

Bracht Luther zijn ”95 Stellingen tegen de aflaat” op 31 oktober 1517 met een hámer aan op de deur van de Slotkapel van Wittenberg, zoals het beeld wil? Dat was „vrijwel zeker” niet het geval, schrijft Lutheronderzoeker dr. Sabine Hiebsch in de tentoonstellingsgids ”De kracht van Luther” (uitg. WBooks, Zwolle). „De hamer kwam in de geschiedschrijving en de iconografie van de Reformatie pas in de loop van de negentiende eeuw in beeld. Men wilde daarmee Luther en zijn Reformatie vooral als heldenverhaal zien en de hamer stond symbool voor vastbeslotenheid, daadkracht en doorzettingsvermogen.”

Waarschijnlijk heeft Luther –of de pedel van de Wittenberger universiteit– de stellingen met „zegellak of een vorm van hars” vastgeplakt, aldus Hiebsch, zoals doorgaans met bekendmakingen gebeurde. „Zo raakten de deuren van kerken ook minder snel beschadigd.”

De tentoonstelling ”Luther” is tot en met 28 januari te zien in Museum Catharijneconvent, Lange Nieuwstraat 38, Utrecht.

catharijneconvent.nl