Hoe is de zestiende-eeuwse Reformatie een bron van inspiratie geweest voor latere (religieuze) bewegingen? Op een internationale conferentie woensdag en donderdag aan de Vrije Universiteit Amsterdam bogen zo’n vijftig wetenschappers zich over deze vraag.

Dr. Bart Wallet, historicus aan de Vrije Universiteit en de Universiteit van Amsterdam, gaf woensdag een dwarsdoorsnede van hoe het begrip ”reformatie” door de eeuwen heen is gebruikt. „Wat mensen aantrekt in de Reformatie als een bron van inspiratie kan heel verschillend zijn.”

Wallet begon woensdag meer dan duizend jaar vóór de Reformatie, bij de Vulgata. In deze Latijnse Bijbelvertaling wordt het begrip ”reformatio” in verband gebracht met de vernieuwing en wedergeboorte van de mens, het krijgt een dimensie gericht op de toekomst. Op deze manier wordt het begrip ook gebruikt door de kerkvaders, aldus Wallet.

In de tijd van de reformatoren Maarten Luther en Johannes Calvijn spraken heel verschillende groepen over het „reformeren van de kerk”, zei de historicus. „Het begrip kwam voor in verschillende contexten en het werd gebruikt door zowel radicalen als conservatieven. Ironisch: de term ”reformatie” werd meer gebruikt door rooms-katholieke hervormers, dan door de reformatoren zelf.”

Pas aan het eind van de zeventiende eeuw wordt de term ”reformatie” toegepast op de gebeurtenissen rondom de persoon van Maarten Luther. Duitse protestanten maken dan van de Reformatie de standaard waaraan alle andere bewegingen worden afgemeten. Typerend daarvoor is de aanduiding van de hervormingsbeweging in de Rooms-Katholieke Kerk als de Contrareformatie.

Vanaf de negentiende eeuw wordt het begrip ”reformatie” ingezet om periodes van omwenteling en verandering aan te duiden. Duitse wetenschappers gebruiken de term in hun bestudering van religie als een allesomvattend concept. Hun gedachte was dat een reformatie voor een religie nodig om zich te ontwikkelen tot een open, humane en universalistische godsdienst.

Rampjaar

Prof. dr. Fred van Lieburg, hoogleraar religiegeschiedenis aan de Vrije Universiteit, gaf woensdag een overzicht van de dynamiek van het concept ”reformatie” in de vroegmoderne tijd. Hij deed dat door te focussen op het gebruik van het Latijnse motto: ”Eclessia reformata semper reformanda” (De kerk is gereformeerd om steeds weer gereformeerd te worden”). „Ideeën van een nadere reformatie zijn sterk gerelateerd aan dit motto.”

Het idee van een reformatie van de kerk is onder anderen te vinden bij Willem Teellinck (1579-1629). Deze Zeeuwse predikant zag het als verantwoordelijkheid van christelijke bestuurders, predikanten en van alle chris- tenen om zich voor zo’n reformatie volledig in te zetten.

Voor Teellinck is een nadere reformatie, waar hij zijn levenswerk van maakte, een consequentie van de Reformatie. Van Lieburg: „Hij zag zijn reformatie van manieren als een reformatie van het christendom, waarbij orthodoxie en orthopraxie hand in hand gingen.”

Belangrijk voor calvinistische reformatieprogramma’s –zoals dat van Teellinck– is dat ze gepresenteerd werden tijdens periodes van crises, in het bijzonder oorlogen of rampen. „Ze verschijnen bijvoorbeeld in het rampjaar 1672 en tijdens een overstroming in 1682.”

De collectieve ervaring van misères en de oproep tot religieuze reformatie staan met elkaar in verband, aldus de religiehistoricus. „Zeventiende-eeuwse mensen herkenden de hand van God in elke tegenslag en probeerden Gods wraak weg te werken door heiliger te leven.”

Ook binnen het Jodendom is het begrip ”reformatie” opgepakt, liet de Joodse historicus Abraham Melamed zien. Ondanks zijn anti-Joodse ideeën werd Luther een bron van inspiratie voor de „protestantisering” van het moderne Jodendom. „Luther bevrijdde het christendom van de pauselijke autoriteit en corruptie en fundeerde het op de individuele religieuze ervaring; moderne Joden wilden het Jodendom bevrijden van de rabbijnse wetgeving en baseren op de individuele religieuze identiteit.”

Tijdens de conferentie werd het eerste exemplaar gepresenteerd van ”De Reformatie. Breuk in de Europese geschiedenis en cultuur” (uitg. Walburgpers). In het boek geven vijftien kerk- en cultuurhistorici een overzicht van de Reformatie en haar gevolgen.