Ed van der Vlist van de nationale bibliotheek is enthousiast over de aankoop. „Ik ben blij dat dit boek niet opnieuw in een particuliere verzameling is verdwenen, maar nu op Nederlandse bodem is en beschikbaar voor onderzoek.” De conservator middeleeuwse handschriften wist het bijzondere bundeltje eerder dit jaar op de kop te tikken. In de catalogus stond het te koop voor enkele tienduizenden euro’s.

Vrijdag vond de presentatie ervan plaats. De Stichting Breda Nassaustad en de KB hadden in samenwerking met zes andere Bredase partijen een publiekssymposium georganiseerd over de betekenis van het wapenboek Nassau-Vianden. De bijeenkomst had plaats in de Grote Kerk van Breda, waar veel Nassaus liggen begraven.

Wat is het precies voor een boekje?

Van der Vlist: „Dat is niet duidelijk. Het dateert van eind vijftiende eeuw. Het watermerk wijst erop dat het rond 1485/1490 moet zijn gemaakt.

Het is waarschijnlijk afkomstig van Engelbrecht II van Nassau (1451-1501) of uit zijn omgeving, want in het eerste katern zijn de wapenschilden te vinden van zijn vaders voorouders, en in het tweede die van zijn moeder, Maria van Loon-Heinsberg. Het boekje lijkt te willen laten zien uit welk belangrijk voorgeslacht Engelbrecht –zelf ridder van de hoogstaande Orde van het Gulden Vlies– afkomstig is.

Bijzonder is dat op de binnenkant van het omslag op een stukje perkament het wapen van Willem van Oranje is aangebracht. Waarom dat daar zit, is niet duidelijk. Heeft iemand het wapen er later ingeplakt, omdat hij vond dat het er wel in paste? Het lijkt niet uit de bibliotheek van Willem van Oranje te komen, want daar stonden vooral prachtig ingebonden banden in, zoals we weten.”

Van der Vlist blijft met vragen zitten. „Waarom is het dan gemaakt? Waarom staat er een speciale nummering in? Ik weet het niet, maar het zou kunnen zijn dat het boekje bedoeld was voor iemand die iets moest doen met de wapens. In de Grote Kerk van Breda zijn veel van deze wapens terug te vinden: in de ramen, in de Nassaukapel en op het grafmonument van Engelbrecht I. Heeft een ambachtsman of iemand anders het boekje daarvoor gebruikt? Het zou kunnen. Het is ook best beduimeld”, zo laat Van der Vlist zien nadat hij het wapenboek uit een speciale cassette heeft gehaald.

Zijn er meer van dit soort boeken bekend?

„Er zijn wel vergelijkbare wapenboeken uit de late middeleeuwen, maar die tonen bijvoorbeeld de wapenschilden van alle deelnemers aan een riddertoernooi of een bepaalde veldslag. Hier gaat het echter om een overzicht van voorouders. Dit is bij mijn weten het oudste boekje dat een familieverband laat zien.

Dit boekje straalt een sterk dynastiek bewustzijn uit. De samensteller wilde laten zien: dit zijn wij. Bekende namen komen erin voor: Lippe, Saarbrücken en andere bekende gebieden.

Ook in het tweede katern, van zijn moeder, staan klinkende namen uit haar voorgeslacht. Het wapen van de koning van Schotland staat er bijvoorbeeld bij. Genealogisch klopt dat niet, maar er zal in de familie wel een verband zijn geweest met dat vorstenhuis. En of het dan helemaal directe afstamming was, deed er niet toe. Het was voor de Nassaus belangrijk om die band te laten zien.

Maar het blijft een boek met raadsels. Want waarom staat het wapen van Vianden voor dat van Nassau in het eerste katern? Je zou het andersom verwachten, vanuit onze logica gezien. Maar die kunnen we natuurlijk niet zomaar over het denken in de vijftiende eeuw leggen. Dat is altijd het gevaar voor historici.”

Van der Vlist is nu aan het uitzoeken of er een verband is tussen het wapenboek en de wapens in de Grote Kerk. „Bij de restauratie door Cuypers eind negentiende eeuw is er veel kapot gerestaureerd. Ik vergelijk de middeleeuwse wapens in het boek daarom met die op een zeventiende-eeuwse prent die de situatie in de kerk van toen weergeeft.”

Waar is het boekje de afgelopen eeuwen geweest?

„Het boek heeft een zwerftocht gemaakt, maar hoe die verlopen is, blijft onduidelijk. Er zit een gat van 1500-1898. We weten dat het eind negentiende eeuw in de collectie van de Duitse Otto Hupp is terechtgekomen. Dat was een verzamelaar van alles wat met heraldiek te maken heeft.

Wij hebben het van een Zwitserse handelaar gekocht. Het is mooi dat het nu op Nederlandse bodem is. Het heeft een zeker nationaal belang.”

>>kb.nl/nassau-vianden om het wapenboek digitaal te bekijken.

Engelbrecht II van Nassau

Engelbrecht II van Nassau (1451-1504) is de zoon van Johan IV van Nassau en Maria van Loon-Heinsberg, en kleinzoon van Engelbrecht I van Nassau, die door zijn huwelijk met de schatrijke Johanna van Polanen, vrouwe van Breda, de band van de Nassaus met de Nederlanden legde.

Engelbrecht II is graaf van Nassau, Dietz en Vianden, heer van Breda en de Lek, Roosendaal, Nispen en Wouw. Hij doorloopt een carrière in het leger en bestuur en is een belangrijke steunpilaar voor de Habsburgse keizer Maximiliaan in de Nederlanden. Hij is diens opperkamerheer. Maximiliaan maakt hem in 1501 landvoogd van de Nederlanden. Engelbrecht II trouwt in 1468 in Koblenz met Cimburga van Baden.

Engelbrecht sterft op 31 mei 1504 in Brussel. Hij wordt begraven in de Grote Kerk van Breda, waar in 1530 een praalgraf voor hem wordt gebouwd.

Engelbrecht II laat geen wettige kinderen na. Zijn neef Hendrik III van Nassau-Breda is zijn erfgenaam. Hendrik III is een broer van Willem de Rijke, de vader van Willem van Oranje. Hendriks tweede vrouw is Claudia van Chalon. Zij is de moeder van Réne van Chalon, die van zijn oom het prinsdom Orange en de titel Prins van Oranje erft. Het is Willem die deze titel op zijn beurt van Réne erft.