Woensdag spreekt de president van de Europese Commissie, Jean-Claude Juncker, met de Duitse bondskanselier Angela Merkel over het conflict met Polen. Grote vraag is of er gekozen gaat worden voor de ‘nucleaire optie’, het besluit dat Polen het stemrecht in de EU verliest.

De nieuwste ruzie tussen Brussel en Polen draait om een wet die de minister van Justitie de macht geeft presidenten van rechtbanken te ontslaan en te benoemen. Daarbij is belangrijk te vermelden dat de minister van Justitie in Polen sinds vorig jaar ook procureur-generaal, ofwel hoofdaanklager, is.

Zo krijgt de minister een grote stem in zowel de aanklagende als de rechtsprekende partij bij het gerechtshof, waarmee de scheiding der machten de facto is opgeheven. „Een systematische bedreiging voor de rechtsstaat”, aldus de Europese Commissie.

Vrijdag verliep de deadline, eind vorige maand gesteld door EU-commissaris Frans Timmermans. Maar de regering verroert zich niet. „Onze hervormingen van het justitiële systeem zijn in lijn met Europese standaarden”, herhaalde de regering maandag.

Het conflict tussen Brussel en Warschau begon al op dag één van de regeerperiode van de conservatief-nationalistische partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS), eind 2015. De partij, die in het Poolse parlement de absolute meerderheid heeft, maakte met nieuwe wetten het constitutionele hof krachteloos. Voor de zomer stonden er wetten klaar om de politiek meer invloed te geven bij de raad voor de rechtspraak en de hoge raad.

„We zullen onze doelen bereiken, ondanks alle emotionele reacties”, aldus minister van Justitie Ziobro dinsdag. De regering wil de juridische sector hervormen omdat die naar haar mening een geprivilegieerde ‘kaste’ is, waar oud-communisten nog in positie zijn. Rechters zouden ver staan van het volk en belangen van grote bedrijven dienen.

Met de wetten vervult PiS dan ook deels een verkiezingsbelofte: dat gerechtshoven ontoegankelijk en bureaucratisch georganiseerd zijn is alom in Polen een ergernis. Ziobro benadrukte ook dat nationale overheden over de rechtspraak in eigen land gaan, niet de Europese Commissie. Maar daar zijn de andere Europese leiders het niet mee eens.

De afgelopen dagen verschoof het conflict met Polen van de Europese Commissie naar de Europese lidstaten. „Dit is een serieuze kwestie”, aldus de Duitse bondskanselier Angela Merkel dinsdag. „De principes van de rechtsstaat zijn een vereiste voor samenwerking in de Europese Unie. We kunnen niet zwijgen om de lieve vrede te bewaren.”

De vraag is of Polen niet terugkrabbelt. Binnenslands heeft de regering meer te vrezen van ‘de straat’ dan de oppositie. Hoewel president Duda de wet op de gerechtshoven tekende, vetode hij de wetten op de hoge raad en de raad voor de rechtspraak – een onverwachte zet die hem in PiS-kringen op woedende reacties kwam te staan maar die de oppositie hoop gaf.

Dan is daar nog de ‘nucleaire optie’, de stap naar het in gang zetten van de zogeheten Artikel 7-procedure – het ontnemen van het stemrecht bij vergaderingen van EU-ministers en regeringsleiders. Dat zou voor het eerst zijn in de geschiedenis van de Europese Unie. „De hand van de Commissie is nog steeds uitgestoken naar de Poolse autoriteiten, in de hoop op een constructieve dialoog”, aldus Timmermans.